Arcai, Aríns, Arixón, Arnoia e Arousa

Curiosamente nos lugares nos que nace o antropónimo Arcai (Tordoia e Val do Dubra), non queda ren da súa presenza como apelido, malia que si se difunde polas inmediacións: A Coruña, Abegondo, A Laracha, Carral, Oleiros... As entidades de poboación co nome de Arcai, sitas naqueles municipios, deberon obtelo dunha antiga villa Arcadii, onde este último termo é o xenitivo do nome propio Arcadius (Arcadio). Tan só unhas cincocentas persoas o usan, porén na versión castelanizada Arcay, e tanto en Santa María de Bardaos como en Santaia de Gorgullos (Tordoia) e San Salvador de Bembibre (Val do Dubra) existen topónimos referidos a él. Como curiosidade sinalaremos que en Arcai de Abaixo, na segunda das freguesías, podemos visitar unha capela coa advocación a Santa Susana, que outrora foi igrexa parroquial, tal e como se rexistra no Libro do Subsidio (1500), transcrito e estudado por Mercedes Vázquez Bertomeu. Co apelido Arcai aínda que na forma castelanizada, aparece unha persoa de nome Miguel que é procurador numerario na Real Audiencia do Reino da Galiza por 1817 e, anos máis tarde, aló polo 1825, exerce como procurador civil do convento de San Domingos de Bonaval. Co propósito de facermos parada naqueles apelidos galegos referidos na listaxe editada pola RAG e que teñen unha vinculación toponímica, parécenos tamén interesante deter a nosa atención en Aríns. Segundo o profesor Xosé-Henrique Costas, do termo Alarici (cuxo nominativo é Alaricus) deriva tanto o topónimo Aríns como Ariz. Se contemplamos a súa implantación como apelido, este difúndese sobre todo por catro concellos galegos –Vilagarcía, Vigo, A Estrada e Redondela– e non chegan a medio cento as persoas que carrexan este antropónimo, a maioría na forma castelanizada Arines. A súa vinculación xeográfica témola exclusivamente na parroquia compostelá de San Martiño de Aríns, que conta con trece entidades de poboación e outrora lle deu nome a unha tenza dependente do Cabido Diocesano de Santiago. Nun texto de 1528 achégase que había uns bens dela que foran poxados, outrora, polos cregos que formaban parte desta entidade catedralicia: “(...) dixeron que por quanto ellos avían puesto en puja (...) la thenençia de Aríns, con los casares a ella pertenesçientes, que son el casal que avían conprado a Juan de Moraços, que hera syto en la dicha felegresía de Aríns, y el casal de Sygude, que conprara a Francisco Gonçales Borrallo, y el casal de Salgueyro de Juso, con más el casal de Giesteda que se dize da Gándara (..)”. Uns lustros antes, segundo as transcricións de Vázquez Bertomeu, esta freguesía era denominada “San Martyno d’Ariîs”. O apelido procede do xenitivo do nome propio 'arcadius' Dentro do eido da literatura galega é (re)coñecida a autora Susana Sánchez Aríns, que acada o XXI Premio Nacional de Poesía Xosé María Pérez Parallé (2008) pola obra [de]construçom. Non podemos esquecer tampouco a Xosé de Castro Arines (1911-1997), destacado crítico da arte que foi alumno de Castelao e que se relaciona, ao longo dos anos trinta, con Seoane e Díaz Pardo. En 1936 ocupa a dirección da revista Guieiro da Federación de Mocedades Galeguistas. Co nome de Arixón desígnanse dous lugares, un da freguesía de San Mamede de Seavia (Coristanco) e outro de San Cristovo de Cerqueda (Malpica de Bergantiños). Como apelido, e unicamente no xeito vertido ao castelán, esténdese polas terras de Carballo, Arteixo, A Coruña, Coristanco e A Laracha, entre outros municipios. Fillo destas últimas terras, concretamente de Santa María de Caión, foi o famoso empresario arxentino Manuel (Rodríguez de) Arijón e Collazo (1841-1900), fundador da Sociedade Rural de Rosario, do Banco de Santa Fe e das instalacións balnearias de Saladillo, amais de colaborar na Unión de Almaceneiros e no Fogar de Orfos. Nas terras de Carballo nace o inventor Manuel Rodríguez-Arijón Pallas (1895-1963) que, tras emigrar a Nova York, patenta as pinzas para os tirantes dos pantalóns (concesión que obtén en 1938). Por ese enxeño é convidado a formar parte do Chartered Institute of American Inventors. Do xenitivo do nome 'ALARICUS' derivan os apelidos e topónimos Aríns e Ariz Un fermoso hidrónimo galego é o de Arnoia, afluente do Miño que nomea tamén a parroquia e concello homónimos. En terras lindeiras tamén se rexistra o lugar de Arnoia Seca (Santa María do Val – Gomesende), mais tanto aquela freguesía como esta entidade de poboación ofreceron o seu nome para formar parte dos apelidos galegos. Úsao unha pequena presada de xente. Non máis de sete son hoxe en día as persoas denominadas así e, xustamente, na forma galega. Porén, quizais sexa este un apelido candidato a desaparecer, como se pode dilucidar dos datos facilitados polo ILG. Por outra banda, un río homónimo e unha freguesía tamén de nome Arnóia existen no concello portugués de Celorico de Basto, na contorna de Braga. Segundo se recolle no Tombo de Celanova, e tal e como temos comentado noutra ocasión, no ano 922 Aldreto e a súa filla, Hodrocia, entréganlle ao abade celanovés Vidremiro a basílica fundada entre Arnoia e Limia, nas proximidades da vila de Sabucedo, coa intención de que edifiquen alí un mosteiro en memoria das ánimas deles, dos seus pais e dos seus avós. No que atinxe ao uso como apelido, rexistramos a presenza del nun documento de 1543. Entre as súas liñas déitase unha interesante información: “Costança Lourença, muger de Lorenço d’Arnoya Seca” (en alusión a aquel lugar de Gomesende) “vezina de la felegresýa de San Bieyto d’Arnoya” (parroquia hoxe identificada con San Bieto do Rabiño – Cortegada), entrega poderes ao procurador da Real Audiencia da Galiza, Xoán Leal, para cobrar do “abad de Çelanoba e del bachiller Andrés de Porras (...) veynte e quatro ducados que me llevaron, de que me fizo conosçimiento el dicho bahiller Andres de Porras, que me llevou contra razón e justiça”. E velaquí esta Arnoia, Arnoia, unha verdadeira Brocelandia ou bosque mítico onde para Xosé Luís Méndez Ferrín fica non Escálibur, senón a espada Milmanda; unha espada, por certo, non lendaria –de momento– pero abofé que igual de simbólica cando menos para nos(-outros). Avanzando na nosa singradura cara a augas salgadas, sen dúbida A Arousa non é tan só un territorio para as xentes de Cambados, A Illa, Vilanova etc., nin tampouco unha ría, senón todo un mar, talvez o berce xusto no que se arrola o Atlántico. E mergullamos nesta denominación non só porque sexa un topónimo ou padecese outrora un evidente proceso de castelanización, senón porque o apelido a que deu lugar e que designa centos de persoas sufriu unha evolución lingüística que, sen dúbida, roza o esperpéntico. O galego Manuel Rodríguez-Arxón formou parte do Charteres Institute of American Inventors No Tombo A da Catedral de Santiago o topónimo da Illa de Arousa lese nun documento de Afonso III da Galiza que leva data do 8 de maio de 899. O monarca emíteo co gallo da consagración da igrexa de Santiago e por medio del confirma as doazóns efectuadas ao bispo Sisnando I Iria (879-919), entre elas a Insulam Arauza. Este “z” do antigo hidrónimo, segundo Edelmiro Bascuas, mudaría en “s” por mor do característico seseo da Galiza Occidental. Alén do comentado, Arousa tamén completa os topónimos oficiais dos concellos da Illa, Vilanova e Vilagarcía (de Arousa). Así e todo, segundo a documentación vinculada desta volta co mosteiro de San Martiño Pinario –cenobio con multitude de herdos ciscados polo Salnés–, a Illa é citada nun texto do ano 912 como Insula de Aroucia. Porén, no plano antroponímico só temos constatado na actualidade este termo na forma castelanizada Arosa, usada por menos de mil persoas e distribuída, fundamentalmente, en dezanove concellos, entre eles os de Pontevedra, Vilaboa, Meaño, Marín, Sanxenxo, Vigo, Santa Comba, Poio, Cambados, Redondela, A Baña, Meis, Vilagarcía de Arousa... Pero se nos remitimos aos textos antigos onde se atopa este apelido igual batemos coa referida sorpresa. A finais do medievo, concretamente por 1463, hai por Compostela un Pedro de Arousa que é cambiador. Décadas máis tarde –en 1519– outro homónimo dedícase a actividades semellantes (“sepan quantos esta carta de poder e procuraçión vieren como nós, Alonso Gallos e Pedro d’Arouça, cambeadores, vezinos de la çibdad de Santiago”). En 1491, vive tamén na cidade do apóstolo un Diego de Arousa (Procurador Xeral da urbe en 1509) e Maior Ianes de Arousa, muller de Francisco Monreal (1492). A homonimia entre os desta casa resultou un feito cotián, con todas as dificultades que isto lles trae ás persoas do eido da investigación ou da paleografía se non contan coas sinaturas de cada un dos membros. Así houbo un Pedro de Arousa que foi alcalde compostelán por 1544 e outro, quizais descendente deste, que gobernou as torres de Meadelo a partir de 1548. Curiosamente por 1572 un Pedro de Aroza (co apelido xa castelanizado) comeza a rexistrarse nos documentos notariais, do mesmo xeito que acontece cun Francisco d’Arosa veciño de San Pedro de Cícere (Santa Comba). É máis que probábel que a alternancia entre a forma lexitimamente galega e a castelanizada comecen a “convivir” antes destas datas, mais o esperpéntico no proceso castelanizante é que a forma Arosa pase a Rosa, da Rosa ou de la Rosa, como acontece co frade Diego (de la) Rosa, vigairo e presidente do mosteiro de San Francisco de Santiago (1589). Outro exemplo é o de Dominga da Rosa, veciña tamén da urbe do apóstolo. Para certificar esta afirmación, desta volta si nos resulta útil a homonimia entre familiares, pois daqueles Pedro de Arousa do medievo descenderán esoutros que na primeira metade do S. XVII e en Compostela son “de la Rosa”, entre eles o capitán Pedro de la Rosa e España. Velaquí unha das pretensión que, outrora, tivo a haute société.