Nas marxes da actualidade: a revolta dos pobos orixinarios de América

Viaxo moito a América Latina por obrigas profesionais internacionais e síntome nunha contorna próxima. Unha proximidade que deriva de similitudes culturais. Para algo os trescentos anos de dominio ibérico, de explotación deses territorios, de masacre dos seus pobos orixinarios, tiñan que valer. E en moitos lugares tamén está a memoria da emigración, ben recoñecida como galega. Desde Río Grande até a Terra do Fogo esténdese América Latina, así denominada en principio polos franceses, nun nome que a case ninguén convence e que todos usamos. Desa América, dos seus problemas e conflitos ambientais, falei no Instituto de Xeopolítica francés. Contareivos a miña argumentación. Primeiro, referinme ás narrativas da historia, comezando polas europeas, que sempre procuraron explicar a conquista e colonización doutros continentes como o punto de partida para entrar nun mundo unificado. O que moitas veces esquecen estas historias é a perda de millóns de vidas que supuxo o proceso, a desigualdade de raza que introduciu e un traballo semiescravo, que se xeneralizou por todos os territorios baixo a bendición da igrexa. En América Latina non se criticaron esas historias de españois e portugueses, porque os gobernos independentes de toda a rexión seguiron estando dominados por unha elite crioula, que non discrepaba no substancial do panorama herdado. Só coa popularización das teorías da dependencia entrado o século XX, as narrativas empezaron a virar. Dominación europea Un xiro que hoxe nos leva ao pensamento decolonial. Aquel que cuestiona todo o que foi a dominación europea, que destruíu culturas e territorios, para protagonizar unha acumulación por desposesión. Os brancos chegaran para explotar as materias primas, para facerse ricos e animar un comercio intercontinental, base indiscutible para o triunfo do capitalismo. Na memoria dos pobos orixinarios está o paso a unha posición subordinada, a destrución dunha contorna coherente coas súas actividades primarias e, en moitos casos, a proletarización. Que gañaron neste proceso? A maioría moi pouco, á parte de importar unha lingua allea e unha nova relixión, unha aculturación en toda regra, que a maioría dos líderes dos países americanos independentes mantiveron. O desenvolvemento, o aumento do PIB e a modernización, como parte dunha nova axenda que o sociólogo peruano A. Quijano, denominou "colonialidade do poder ". Respecto á nai terra Agora este edificio histórico está en crise. Os movementos dos indios, dos afroamericanos e dos pobres estendéronse por todo o continente. Procuran impulsar unha nova interpretación do bo vivir, do retorno ao comunal e do respecto á nai terra. Trátase de avanzar nos estándares de calidade de vida, pero a ecoloxía, a identidade propia e a crítica ao paradigma de desenvolvemento están na base de demandas políticas que non deixan de espallarse, aínda que os medios as minimicen. Entre os territorios onde algo se está mover destacan os Andes, co evidente empoderamento da conciencia india en Ecuador ou Bolivia. No Perú do crecemento imparable do PIB e das desigualdades, asistimos a un levantamento dos pobos orixinarios. Na Amazonía as denuncias contra a deforestación constitúen unha forma de loita. En Bolivia, o Goberno reduciu a pobreza, recuperou o control dos recursos e mantén o respecto constitucional á Nai Terra Unha forma defensiva á que accións como a creación dun Ministerio dos Pobos Orixinarios con Lula deben converter en defensa activa dese ecosistema mundial único. Tamén en Colombia a chegada dunha líder afrodescendente á Vicepresidencia anima o xurdimento de novas políticas públicas centradas nos outros, nas comunidades invisibilizadas por décadas. Por último, están as loitas dos Mapuches contra a forestación das súas terras (causantes dos incendios dos últimos meses) e do Movemento sem Terra (MST) contra a extensificación gandeira de terras produtivas para as comunidades de desposuídos. Sen dúbida, algo esta a acontecer. Políticas reais Fronte a este campo desexo, e rematamos, as políticas reais dos Gobernos de esquerda do continente móstranse insuficientes. Cómpre citar unha excepción, Bolivia, onde o Goberno do MAS e da maioría india reduciu notablemente a pobreza, recuperou o control dos recursos e mantén o respecto constitucional á Nai Terra. En Ecuador isto non se culminou pola inexplicable ruptura entre a esquerda de Correa e o movemento indíxena. Pola súa banda, en Brasil e Colombia, toman forma políticas reformistas neste ámbito, mentres que os supostamente progresistas México e Arxentina non pasan das declaracións solemnes. Por fin, gobernos (pseudo)revolucionarios como o de Nicaragua maltratan as poboacións orixinarias e dividen terras comunais para entregarllas a corporacións multinacionais (chinesas, estadounidenses ou galegas como Pescanova).