Hoxe fai vinte anos. Era o 19 de febreiro de 2003. "Non lembro o día antes; tampouco mo esperaba, en absoluto". "Fecharon Egin, fecharon Ardi Beltza… Pero pensar que fecharían Egunkaria? Cando menos eu non o pensaba". Son palabras de antigos traballadores de Euskaldunon Egunkaria: Aitziber Laskibarrena e Irene Arrarats, respectivamente. Non o sospeitaban, non o esperaban, pero o feito é que Euskaldunon Egunkaria detívose no número 3.789, nunca saíu en 3.790. E hai xa vinte anos que se recibiu a noticia de que a Audiencia española, presidida polo xuíz Juan del Olmo, clausurara o único diario en euskera.
Vinte anos despois, Berria reuniu seis traballadores para falar deses días: Laskibarrena, xornalista da sede de Bilbao; Arrarats, responsábel do grupo de vasco; Alberto Barandiaran, xefe da delegación de Pamplona; Eneko Bidegain, responsábel da delegación de Bayona; Edurne Begiristain, xornalista de Vitoria; e Joanmari Larrarte, xefe de gabinete do conselleiro delegado.
20 de febreiro de 2003. 03.30. A Garda Civil española ocupa o parque Martín Ugalde de Andoain, onde Egunkaria ten a súa sede central. Nese momento, dez responsábeis do rotativo xa foran detidos: Joan Mari Torrealdai, Iñaki Uria, Txema Auzmendi, Martxelo Otamendi, Pello Zubiria, Xabier Oleaga, Xabier Alegría, Fermín Lazkano, Luís Goia e Inma Gomila. O resto do persoal decatouse aos poucos da noticia. Como todas as mañás, o informativo de radio espertou a Bidegain. "Garda Civil" foi a primeira palabra. "O primeiro que pensei foi que volvían abrir coas noticias de onte". Porque o día antes a Policía española detivera catorce persoas. Pero a palabra que seguía a "Garda Civil" era "Euskaldunon Egunkaria": "Erguinme cun salto e fun á delegación. Estaba aberta e non había presenza policial".
A Barandiaran a Policía entroulle de madrugada na casa e dixolle que rexistrarían a sede: "Pregunteilles se ía como detido e dixéronme que non, que ía como testemuña. Entón dixen: 'E se non vou?' E respondéronme: 'Imos tirar a porta ao chan'".
Decidiu ir e permaneceu incomunicado arredor de catro horas. Non sabía o que ocorría fóra. "Non pensei que fecharían Egunkaria". Saíron sobre as 8 horas, e precintaron a sede. Entón entendeu que aquilo non era un simple rexistro: "En Euskadi Irratia dicían que fecharan as sedes do diario e que había detidos. Entón decateime de todo".
O resto decatouse por teléfono do que ocorría. A Begiristain deulle a noticia o responsábel de entón, Pello Urzelai: "Díxome: 'Edurne, a Garda Civil está no despacho de Vitoria'. Púxenme a chorar, esa foi a primeira reacción". Decidiu ir á delegación e a Garda Civil xa estaba alí, "ocupando as rúas". Lembra unha imaxe: "Cando remataron o rexistro, sacaron unha chea de caixas e Txarli [Juan Carlos García] baixou, moi pálido". Larrarte, pola súa parte, recibiu a chamada do subdirector Xabier Lekuona: "Lembro que Xabier dixo: 'A Garda Civil está no parque'". El tamén o relacionou coa operación do día antes: "E díxome: 'Non, non, non, é Egunkaria'".
Euskera todos os días
Non tardaron en responder a ese ataque. Larrarte lembra que Lekuona e el viaxaron a San Sebastián nada máis saber que ocorría. Alí recolleron dous traballadores e reuníronse nun bar de Lasarte-Oria (Guipúscoa). Atoparon un sitio para reunirse e traballar: AEK cedeulles o euskaltegi de Andoain. Entón xa empezaran a pensar na resposta, non podían deixar os vascos sen xornal. "Pensabamos como saír ao día seguinte. Ben, o diario do día seguinte, que non sabiamos que nome debía levar nin quen o publicaría nin como facelo…".
Conseguiron un diario de dezaseis páxinas co nome 'Egunero'
Tras unha intensa xornada de traballo, conseguiron un diario de dezaseis páxinas co nome Egunero. Pero faltaba un paso: imprimilo. Contaban co 'si' solidario de tres rotativas: as do Diario de Noticias, Gara e El Diario Vasco. O 'plan A' era imprimir no Diario de Noticias. A Garda Civil tamén compareceu, segundo Larrarte: "Avisáronnos de que a Garda Civil fora á rotativa para preguntar se imprimían o diario".
Pero Barandiaran estaba alí para supervisar o que saía. "Un traballador da imprenta díxome: 'Alberto, escóndete, porque se a policía te ve aquí, levarate'". Agochouse baixo unha mesa, onde oíu os gardas civís dicir que se imprimían algunha algo alternativo a Egunkaria podían ter multas ou “problemas”. Cando a Policía marchou, había que decidir que facer. Foi testemuña da discusión entre o avogado, o xerente e o redactor xefe: "Se estivese na súa pel, non sei que faría. Decidiron imprimir". E el quedou até que saíron as primeiras furgonetas.
Larrarte e máis traballadores esperaban as furgonetas en Andoain: "Non sabiamos se as pararían polo camiño ou que pasaría". Comprobaron que chegaran, pero a incerteza non desapareceu. Foron á casa cun compañeiro, preocupados por se os deterían: "Se nos detiñan, que polo menos fora con outro".
Resposta inmediata
Uns dedicáronse a garantir que o diario sairía; os demais, a decidir como responder o ataque á rúa. Fecháronlles as portas das sedes de Egunkaria, pero desde o primeiro día abríronlles moitas máis, solidariamente. Esta impresión era a que tiña Laskibarrena: "A xente abríanos moito as portas".
Bidegain, por exemplo, explicou que o mesmo día organizaron unha conferencia de prensa: "Sempre se di que en Iparralde custa activar as cousas a moi curto ou medio prazo, que vaiamos a outro ritmo. Pois ben, empezamos a realizar chamadas cara ás nove da mañá xa as tres faciamos unha conferencia de prensa". Acudiu moita xente, como ao día seguinte, tamén, ás rúas de Bayona.
Arrarats utilizou tres palabras para describir a resposta popular: "Grande, xenerosa e sorprendente". A protesta máis significativa foi a de Donosti, organizada dous días despois do fechamento do diario. Foi moi significativa e imprescindíbel. "Creo que aquela manifestación deunos unha forza tremenda aos que estabamos aquí para poder seguir adiante", destacou Larrarte.
"Foron torturados"
Mentres, os responsábeis seguían detidos á espera de declarar. O seguinte golpe chegou despois de cinco días de incomunicación, cando se descubriu que foran torturados. Laskibarrena levou unha sorpresa: "Sabiamos que antes fecharan medios de comunicación, que houbera torturas, pero non imaxinabas que torturarían así o director dun diario, o propio Torrealdai ou xente que tiña moito prestixio". A noticia colleu a Larrarte recentemente saído da Lehendakaritza: "Mantivemos unha reunión con Ibarretxe [Juan José Ibarretxe, daquela presidente vasco] e con Miren Azkarate [conselleira de Cultura], saímos e entramos no coche cando recibimos a chamada que explicaba que os torturaran. Foi moi duro".
Arrarats tamén lembra o momento no que Otamendi explicou as torturas ante a prensa: "Fomos cear un bocadillo a un bar. Ás nove puxeron o Teleberri e vin así o Martxelo, denunciando as torturas en directo. Para min foi un golpe terríbel".
Tras cinco días en mans da Garda Civil, o xuíz ordenou o ingreso en prisión incondicional de Torrealdai, Uria, Oleaga, Auzmendi e Alegría, mentres deixou en liberdade con fianza a Otamendi, Gomila, Lazkano e Goia. Zubiria estivo sete días incomunicado e foi encarcerado.
Catro meses e máis
Pasados os primeiros días, a actividade era frenética. Creáronse comisións populares, empezáronse a vender camisetas… Non lles faltaba traballo, di Laskibar: "Empezamos a facer camisetas, que se vendían moito, iamos de pobo en pobo a dar conferencias…". "En Vitoria, reuníanse cada xoves", explica Begiristain. Inspirados na exitosa película recentemente estreada Os luns ao sol , organizaban a protesta 'Xoves ao sol' e, cada semana, chamaban un sector: axentes culturais, xornalistas, nais de traballadores de Egunkaria… "Logramos centrarnos".
Tamén estiveron no Parlamento vasco, onde salvo os partidos constitucionalistas, todos estaban con eles. O apoio non só chegou desde Euskal Herria. "En Catalunya tamén houbo unha resposta tremenda. Quitaron o diario Endavant", destaca Arrarats. Lembra especialmente o caso do Concello de Blanes, que contratou publicidade a páxina enteira en Egunero, o diario que ían facendo provisionalmente.
Alén da protesta, a axuda económica foi vital tanto para a permanencia dos traballadores como para a posta en marcha do novo proxecto. Arrarats, por exemplo, acudiu á manifestación de Donosti coa comisión de Hernani (Gipuzkoa) para pasar o 'cepillo' e lembra: "A xente lanzaba billetes, non moedas. A min sorprendíame. A xente que estaba alí non era especialmente rica, pero estaba moi enfadada".
"A comunidade de Euskaldunon Egunkaria respondeu moi ben; os de fóra, non. Dos xornalistas oficiais españois non recibimos demasiada solidariedade. Agardabámola? Eu non", di Arrarats
Bidegain lembra que na campaña para crear Berria obtiveron cinco millóns de euros: "Tamén é un indicador importante da solidariedade". Pero non todo foi solidariedade e axuda. Os medios de comunicación levantaron a voz en Euskadi, pero no Estado español e o francés, non. Así o explicou Bidegain: "Os medios franceses apenas se fixeron eco do fechamento de Egunkaria". E Barandiaran: "Foi moi significativo o bloqueo mediático que houbo en España". Isto non sorprendeu a Arrarats: "A comunidade de Euskaldunon Egunkaria respondeu moi ben; os de fóra, non. Dos xornalistas oficiais españois non recibimos demasiada solidariedade. Agardabámola? Eu non".
Tamén notaron algunha ausencia. Larrarte referiuse ao presidente vasco: "Creo que o diciamos o primeiro día, e diría que no manifesto tamén se dicía en Donosti: 'Ibarretxe, onde estás?' É certo que houbo unha ampla representación do Goberno, pero sen a presenza do presidente". Con todo, cre que recibiron a mensaxe porque dous días despois estaban en Lehendakaritza na reunión. Máis que o baleiro, Laskibarrena lembra as sorpresas positivas: "Recibimos o apoio de moitos que non esperabamos, tanto no ámbito público como privado".
Berria cada dia
O resultado de tanta actividade viuse catro meses despois: o 21 de xuño de 2003 publicouse por primeira vez o diario Berria. "Non foi un día de alegría e celebracións", din os traballadores. Arrarats tivo un sentimento agridoce porque o proxecto parecía construído sobre unha catástrofe. "Sentín que nos roubaban o diario e fixeramos outra cousa. Aquí poriamos todas as nosas forzas, pero roubáranme o xornal, e nunca mo devolverían".
Todo iso non acabou entón. A absolución dos cinco procesados —Torrealdai, Uria, Auzmendi, Otamendi e Oleaga— chegou sete anos despois do fechamento. Os traballadores tampouco o consideraron unha vitoria. As palabras de Begiristain resúmeno: "O mal fíxose e nin sequera houbo reparación. Había alegría, claro, porque terminara, pero ninguén nos volveu nada, nin nos pediu perdón, nin nos reparou, nin nos deu o recoñecemento que merecemos".
Vinte anos despois, Berria segue vivo: o de hoxe é o número 6.106. Non lograron que os vascos non tivesen diarios. Arrarats recoñece que agora quizais está máis orgullosa do xornalismo que antes: "Ves que fai o seu camiño e que non se perdeu de inmediato". Para Larrarte resulta gratificante ver aínda a Berria adaptado á realidade xa as necesidades actuais, despois de todo o que pasou. Barandiaran tamén é optimista: "Non é Egunkaria, é Berria, pero, para min, é unha sucesión".
[LE AQUÍ A VERSIÓN ORIXINAL DO ARTIGO, EN EUSKERA, NO XORNAL BERRIA]
