—Desde o propio título da obra coa que levou o Premio Ramón Piñeiro o pasado ano, Cartografías da narrativa galega contemporánea, fai referencia a ese xiro espacial das humanidades. Por que escolle este enfoque para achegarse ao feito literario?
Creo que nos permite identificar, por unha banda, unha serie de repertorios que se centran de maneira moi obvia nos espazos que seleccionei, mentres, pola outra, me interesa analizar os procesos culturais que están arredor desas ficcións e como estes modifican as propias percepcións da cidade ou dinámicas que van ao fío desa lectura. Xustamente, Nós Diario sacaba onte a lista de obras máis lidas nos clubs de lectura escolares, que son na miña opinión un factor dinamizador moi importante. Se vemos o consumo que tiveron libros de Domingo Villar, de Pedro Feijóo, de Suso de Toro... creo que se aprecian aí unha dinámicas moi interesantes. Aliás, todos os roteiros turísticos e literarios que hai, por exemplo, arredor de Fariña, a serie, ou d'A praia dos afogados, suscitou o meu interese desde a dimensión espacial da narrativa, literaria e non só literaria.
—Elabóranse tres eixos -a Compostela máxica, Vigo noir e a narcoficción-, mais cales son os criterios que se seguen para chegar a esta proposta?
A investigación non é algo que xorde por xeración espontánea. Neste caso o libro está moi vencellado coa miña traxectoria profesional e co grupo da Universidade do Minho no que estou inserido, de Identidades e Intermedialidade. Dentro dos comportamentos intermediais que teñen as artes actuais e desas identidades colectivas comecei a traballar, primeiro de maneira illada, en cada un deses estudos de caso, e logo vin que había un comportamento que permitía extraer conclusións máis globais, que son as que tezo quer no capítulo inicial quer no final.
—Faise referencia desde o comezo ao concepto de campo literario e ao de literatura en expansión. Como se relacionan estas dúas dimensións?
O de campo é un concepto moi asentado, de feito os estudos sobre a narrativa galega que eu cito -de González Millán, Dolores Vilavedra ou Antón Figueroa- están arredor das ideas de campo ou sistema, que é o que [Itamar] Even-Zohar traballou en polisistemas. O que acontece é que a partir dos anos 90 e da entrada do novo século as expresións artísticas diversifícanse de maneira moi notábel, en diferentes códigos e linguaxes, en moitos soportes. Por iso penso que hai que buscar outros paradigmas, como dos estudos intermediais comparados.
"A partir dos anos 90 e da entrada do novo século as expresións artísticas diversifícanse de maneira moi notábel"
Ao que me refiro co da literatura en expansión, que tamén está adoptado nun dos diversos estudos que cito, é que hai tempo que a literatura é unha expresión que ficou dalgunha maneira secundarizada en todo este novo proceso de series de televisión ou de banda deseñada. Porén, ten unha matriz importante para entender todo este xogo intermedial no que nos movemos. Estes códigos e estes imaxinarios que a literatura nos proporcionou seguen tendo moito que ver á hora de formatar e consumir eses novos produtos culturais.
De feito, no terceiro capítulo, interésame achegarme á narcoficción porque falamos moito da serie Fariña ou Vivir sen permiso, pero detrás hai toda unha facturación literaria e autóctona que creo que non se pode perder de vista. Sen ela, dificilmente entenderiamos moitos aspectos do libro de Nacho Carretero ou de Manuel Rivas, sen ter en conta toda esa reflexión e práctica anterior de Todo é silencio ou as novelas de Carlos Reigosa. Cando falo de literatura en expansión refírome a isto, ao diálogo con outros medios e artes pero conservando unha óptica que nos proporciona unha ollada privilexiada como lectores, en canto a estéticas, imaxinarios, códigos...
"Cando falo de literatura en expansión refírome ao diálogo con outros medios e artes, pero conservando unha óptica que nos proporciona unha ollada privilexiada como lectores, en canto a estéticas, imaxinarios, códigos..."
Eu teño traballado varias series de televisión, como Black Mirro ou Breaking Bad, e cando se queren lexitimar culturalmente incorporan de maneira ben perceptíbel códigos de clásicos cinematográficos ou mesmo literarios. Máis alá de seren produtos masivos, desde o punto de vista do espectador, tamén interesa que sexa aceptado desde o canon.
—Imaxino que, neste senso, a propia influencia que a literatura tivo no desenvolvemento do cinema como arte narrativa tamén están presentes en influencias de linguaxes que son mutuas.
Por suposto. Pero cando nace o cinema, a literatura segue a ter un papel aínda hexemónico. O que a min me interesa, non tanto neste traballo, mais si no conxunto da miña actividade investigadora dos últimos anos, é ver como a tradición e os códigos literarios continúan presentes.
—Desde a Compostela máxica pásase a falar dun thriller Xacobeo, en que medida influíu a propia creación de premios literarios ou axudas centradas en promover o Xacobeo en que aparecese esta modalidade?
Moitísimo. Se botamos a vista un pouco atrás, as pezas de Roberto Vidal Bolaño ambientadas nesa temática foron textos premiados cando o Xacobeo comeza a ter unha dimensión institucional importante, o cal non significa que non sexan obras magníficas.
—E críticos coa propia institución eclesiástica.
Claro. As actas escuras, que é do 1994, non se leva até 2009 ao Centro Dramático Galego, precisamente pola propia temática e polas liortas que o autor ten coa Institución con maiúsculas. O factor dos premios estimula obras e dalgunha maneira tamén crea repertorios. Está despois como último elo de toda esta cadea Camiño de Paixóns, de Carlos Meixide, que tamén é un texto premiado por esta temática específica.
—E no que atinxe a ese Vigo noir, que trazos comúns atopamos?
Mais que trazos comúns, que case parece que compromete a forza creativa dos autores, hai un fenómeno que desde o meu punto de vista é moi notábel e moi obvio. Nos últimos anos existe unha serie de novelas ambientadas en Vigo que lle dan un protagonismo cartográfico, voltando ao título, á cidade olívica e a súa contorna, e cuxa temática podería encaixar nese policial/negro, sen entrar en polémicas nas clasificacións do xénero. Dentro deses ámbitos, perceptíbeis en todos os textos, vounos analizando en relación a como iso está a estimular dinámicas culturais na propia urbe: roteiros, clubs de lectura...
—No caso da narcoficción, ao que xa fixo referencia, entra tamén en xogo segundo recolle o libro a dimensión xornalística.
Si, sobre todo no boom da narcoficción galega co libro de Carretero, que, con todo, cando sae en 2015 non vai ter o impacto que acada logo de ser embargado. Sae daquela a serie de televisión, nun lapso de tres anos no que tamén xorde Narcos en Colombia, que se converte nun fenómeno global. Hai unha conxunción de factores que colocan a narcoficción como un repertorio importante.
"Cando sae en 2015 ['Fariña'] non vai ter o impacto que acada logo de ser embargado"
—Falamos de fenómenos inseridos nunha dimensión global. Que papel pode aspirar a desenvolver a nosa literatura neste contexto?
Esa é unha cuestión que formulo como pregunta nas miñas conclusións, pois son aspectos que transcenden as capacidades dun investigador a nivel individual e requiren facer estudos máis sistémicos do que está a acontecer. Pero eu tento dar algunhas pistas. Por unha banda, paréceme que a globalización achega moitas oportunidades. Volvendo ás series de televisión, está O sabor das margaridas, que pasou a Netflix sen ter que renunciar ao galego, a lingua na que fora rodada. Temos Auga Seca, que non puiden incorporar, pois é posterior ao libro, unha coprodución entre a RTP e a TVG que xa está na HBO. Penso que todo este universo intermedial do que falei ao principio, en xeral, é unha boa oportunidade. Que ocorre? Ten os seus riscos. [...]
"Paréceme que a globalización achega moitas oportunidades"
Eu remato cunha cita de Bolaño que me parece moi representativa: "O meu teatro represéntase en Andalucía, no Brasil, en Portugal... Pero está feito desde aquí, porque se non funciona aquí non funciona en ningún lado". Creo que é importante manter ese pulso, sen entrar nun folclorismo ou localismo fechado, pero que sirva para narrar e expresar todo o que a cultura galega é, tamén en relación coa tradición literaria, e facelo aproveitando todas as vantaxes que a globalización nos trae. Entre elas, creo que hai un interese xeocultural polo máis local, por historias ambientadas espacialmente en lugares que non sexan Nova York, Londres, París ou Madrid. Iso é unha grande oportunidade. A cada pouco temos no Netflix producións que recollen ecosistemas máis pequenos.
—E máis singulares, se cadra.
Si, exactamente. Por iso é tan importante dentro da singularidade manter ese pulso creativo que non nace de musas nin de inspiración, que tamén, pero sobre todo xorde dun bo tecido cultural, editorial e onde as artes escénicas e audiovisuais promovan e consoliden o talento. Hoxe estamos moi fachendosos de ver La Unidad en Movistar, con actores, guionista, director e produtora galegos, mais sen todo o que creou e se cimentou aquí a partir de finais dos anos 70, coas artes escénicas e Ribadavia e todo o desenvolvemento do audiovisual, non se chegaría a isto. Creatividade, si. Inspiración, si. Pero o tecido e a industria tamén son moi importantes. E a creación de públicos!
