Tímpanos medievais da Galiza: San Xoán da Cova

Foi Francisco Pons Sorolla o arquitecto que dirixiu as obras de traslado da igrexa e construción do novo Portomarín. Este mesmo arquitecto dirixira xa, río abaixo, o traslado doutras dúas igrexas románicas a mediados dos cincuenta: San Estevo de Chouzán e San Xoán da Cova. Nestes traslados Pons Sorolla contou coa colaboración de destacados intelectuais como Manuel Chamoso Lamas, que na altura ocupaba o cargo de inspector do patrimonio para o noroeste peninsular. Ambas as igrexas do concello de Carballedo situábanse tan preto da ribeira do río Miño que ficaban afectadas pola construción do encoro dos Peares. Nos dous casos tratábase de antigas igrexas conventuais. As escasas dependencias que dos respectivos conventos se mantiñan en pé foron abandonadas: os seus restos desapareceron para sempre debaixo do encoro. Nas igrexas, máis que a unha reconstrución, procedeuse a unha reinterpretación dos edificios que alterou en certa medida o seu aspecto. Debemos ter en conta, por tanto, que o emprazamento idílico que hoxe en día ten San Xoán da Cova non é o do medievo. Daquela a igrexa non se recortaba contra a ladeira punteada de piñeiros que emerxe desde a ribeira oposta, senón que se afundía na garganta pola que corre o río, ben máis abaixo do nivel que hoxe teñen as augas. En San Xoán da Cova o tímpano ocúpase por completo con cinco ringleiras redactadas en latín A parcela na que asenta a igrexa, nun balcón que domina o río, escolleuse pola súa semellanza co terreo sobre o que se levantaba en orixe. É unha parcela cunha lixeira pendente que principia na cabeceira da igrexa, tal e como a parcela primitiva. A cabeceira semicircular xúntase a unha nave rectangular, como tantas igrexas do románico rural galego. A nave cóbrese con madeira, mentres que o teito da ábsida debuxa unha bóveda de canón e, no remate, unha bóveda de forno. A transición entre a nave e a cabeceira faise a través dun arco triunfal, orlado dos mesmos arcos cegos que a portada principal. Nos muros os perpiaños resérvanse para a ábsida, como tamén para as esquinas e os piares, as partes que soportan as maiores cargas. O resto dos muros levántanse do mesmo cachote de lousa en que se erguían as paredes das casas campesiñas. Esta solución facía xa parte da igrexa orixinal, a xulgar polo levantamento que Pons Sorolla fixo antes do traslado. O templo após o traslado En Santo Estevo de Chouzán, a seguinte parroquia río abaixo, o traslado levou a desmontar a planta de cruz latina. En San Xoán de Portomarín, insistiuse no aspecto de fortaleza mediante o engadido das ameas, co gallo de resaltar que a igrexa pertencera á orde militar de San Xoán de Xerusalén. En San Xoán da Cova, porén, as modificacións foron moito menores. A máis relevante foi a eliminación dunha capela anexa ao muro sur, cuxo traslado se desbotou polo seu estado ruinoso. Algúns elementos da portada da capela reaproveitáronse no traslado para crear a portada setentrional da igrexa actual. Da dobre arquivolta apuntada con que hoxe se configura esa portada serían orixinais a arquivolta interna e tres dos capiteis en que esta se apoia. Os pés do edificio alteráronse a finais do XVIII. Un documento de 1781 asinado polo párroco certifica a construción dunha espadana e obras na tribuna. Esas obras respectaron na súa integridade a portada medieval do edificio, co tímpano enmarcado nunha tripla arquivolta. A decoración das arquivoltas combina os arcos cegos que tamén se observan no interior, enmarcando o arco triunfal, con abrochos de rosas de catro pétalos. Son motivos decorativos moi habituais do románico galego que se teñen por mateanos. É dicir, vincúlanse a obradoiros que traballaron na catedral de Santiago no tempo en que o Mestre Mateo dirixiu as súas obras ou que, polo menos, copiaron o seu repertorio. Non é infrecuente a presenza de inscricións nas igrexas do románico galego, mais adoitan disporse sobre os muros ou os linteis. Cando van no tímpano a inscrición sitúase nas marxes da peza. Porén, en San Xoán da Cova o tímpano ocúpase por completo con cinco ringleiras redactadas en latín. Conexión con Santo Estevo de Ribas de Sil A lectura da inscrición, como adoita acontecer, está suxeita a diversas interpretacións contrapostas. As abreviaturas que decote se empregaban nas inscricións medievais resultan ás veces escuras. Así mesmo, non sempre fica claro onde remata unha palabra e onde comeza a seguinte. A maioría das investigacións seguiron a lectura que o estudoso Francisco Vázquez Saco ofreceu en 1949, unha lectura que parece errada polo menos na última liña da epígrafe. A lectura que segue Yzquierdo Perrín parece máis apropiada. Traducida ao galego, lese: “Na honra do Noso Señor Xesucristo e da sempre benaventurada Virxe María e de todos os santos, Pedro García, soldado, construíu esta igrexa para os seus antepasados e herdeiros”. En opinión de James D’Emilio o uso na inscrición de letras minúsculas apunta a unha inscrición allea aos escritorios dos grandes mosteiros medievais. Con todo, a inscrición non nos interesa tanto por cuestións formais, propiamente artísticas, senón pola información que achega sobre a socioloxía e as relacións de poder na Galiza medieval. Este Pedro García (Petrus Garsie na inscrición latina) ten que ser por forza o mesmo Petrus Garsiae de Buval que figura entre as testemuñas dun documento expedido por Afonso VIII en 1195. Ao ano seguinte figura como tenente de Santa María de Temes nun documento de Santo Estevo de Ribas de Sil. A inscrición non nos interesa tanto por cuestións formais, propiamente artísticas, senón pola información que achega sobre a socioloxía e as relacións de poder na Galiza medieval O título de tenente refírese a un representante do señor feudal, en cuxo nome recada impostos e rendas, imparte xustiza e organiza a defensa e administración do señorío. Claro está que non ostenta a propiedade dese territorio nin o dereito a transmitilo aos seus descendentes. O termo milex, con que Pedro García vén designado na epígrafe do tímpano, debe interpretarse á luz destes datos. No latín medieval milex pode designar un soldado de infantaría, plebeo e recrutado para unha campaña concreta, mais tamén aquel cos recursos suficientes como para combater a cabalo. Pedro García sería por tanto un potentado local, un cabaleiro que, sen facer parte dos primeiros chanzos da nobreza, se enriquecería na guerra e no servizo do rei. Acumularía así as riquezas e a autoridade suficiente para financiar a construción dunha igrexa e impor a presenza do seu nome nun espazo tan representativo como o tímpano da igrexa. Convento de monxas bieitas desde o século XI A pesar da escaseza de fontes, sabemos que San Xoán da Cova foi a igrexa dun convento de monxas bieitas que xa funcionaba a finais do XI. Tal vez este Pedro García meteu no mosteiro algunha das súas fillas. Patrocinando a obra esperaría acadar para elas unha posición de privilexio. Ou tal vez simplemente pretendía que as monxas rezasen pola súa alma e as almas da súa familia. A mención aos seus antepasados e herdeiros do tímpano apunta a que puidese tratarse de ambas as cousas, ou tamén que buscaba un lugar a xeito onde enterrarse coa súa xente. Teresa Moure aventura que a capela anexa ao muro sur da igrexa –aquela que por ruína se abandonou no encoro– puidese ser o panteón familiar deste personaxe. A inscrición do tímpano é tamén relevante porque trae á memoria un vello problema historiográfico sobre a organización da Igrexa galega, o das igrexas privadas. Todo parece indicar que o catolicismo arraigou tarde na Galiza, en especial nas áreas rurais. Moitas igrexas e mosteiros deberon ser sufragadas por ricos propietarios, que tamén se arrogaban a dotación e control dos cargos eclesiásticos correspondentes. Esta situación debeu perdurar na Galiza, aínda cando fora expresamente prohibida polo papado desde finais do século XI. Carecemos de datos para asegurar que San Xoán da Cova fose unha fundación privada, pero a insólita presenza en solitario do nome dun promotor laico no tímpano dá pé a especular con que puidese tratarse dun dos últimos exemplos deste tipo de fundación. Outra noticia documental sobre o mosteiro axuda a apuntalar este panorama. No seu testamento do 30 de xullo de 1199, Urraca Fernández, filla de Fernando Pérez de Traba, destina unha humildísima manda de tres marabedís para a construción da igrexa. Esta mención, ademais de presentarnos un convento relativamente pouco favorecido, confirma que a igrexa se construiría a finais do século XII ou principios do século posterior. Construído nos anos en que se renova a fábrica da mor parte dos mosteiros na confluencia do Miño e do Sil, San Xoán da Cova entraría tamén en decadencia a principios do XIV. Arrastrando os efectos da crise agraria e o espolio da nobreza, os mosteiros galegos chegaron arruinados ao final da Idade Media. O manso rebulir do río "Vastas veces acontece na nosa Galicia [...] que indo un viaxando, ao pe d'un monte, ou no cruto d'unha montaña, ou n-a revolta d'un camiño, ou n-o recanto d'unha baganta, ou á a veira d'un río entalado entre penedos ou ascondido n-unha touza, tópase un con un pequeno adificio c'as paredes pardas e roñosas, c'os remates fanados e cubertos de musgo, tellado con tellas ben gordas e esfanicadas, ou senon con paredes solas que están perpindiculares pra caere, [...], ou cando non, c'un montón de ruinas en que soilo se ven croyos mesturados con anacos de tella, por antr'os que van puxando as silvas, os toxos, as carrouchas e outras prantas pol-o estilo, e asoman a cabeza as cobras e legartos. ¡Qué manta de olvido e de silencio foy botando o tempo, axudado d'os homes, sobre aqueles sitios n-os que antes buligaba a animación e a vida!” Estas saudosas palabras que n’O niño de pombas dedicaba o cóengo Antonio López Ferreiro á igrexa de San Pedro de Ansemil en 1905, ben poderían hoxe adicarse non só a San Xoán da Cova, senón á propia aldea na que se asenta. A finais do século XV o mosteiro, con todas as súas posesións, foi absorbido por San Paio de Antealtares. A soidade da aldea e o maino rebulir do río son, ademais do tímpano, unha das mellores razóns para achegarse a San Xoán da Cova Parece que as monxas trataron de resistirse, se ben ingresaron no convento compostelán a principios do século seguinte. As terras do mosteiro quedaron a cargo dun prior, mentres a igrexa seguiu en uso como igrexa parroquial. O resto de dependencias foi esmorecendo, a miúdo aproveitadas polos veciños até que a crise da Galiza rural acabou por baleirar a aldea. A soidade da aldea e o maino rebulir do río son, ademais do tímpano, unha das mellores razóns para achegarse a San Xoán da Cova. Na visita non deberemos esquecer os seus dous arcosolios. No interior encastrouse ao muro meridional durante o traslado da igrexa un arcosolio custodiado por dous leóns. Estes animais servirían de base a un sepulcro que xa desaparecera cando o traslado, situado na cabeceira da capela da que se prescindiu. O outro arcosolio, calcado ao exterior do muro norte, está no seu lugar orixinal. A xacente, labrada en granito, viste con túnica e manto. Sostén coa man esquerda un pequeno libro que ben puideran ser as Sagradas Escrituras. Trátase con seguridade dunha das bieitas do convento, aínda que a erosión da peza, reinstalada neste sitio nunha época indeterminada, non permita aventurar unha datación.