Tímpanos medievais da Galiza: Tímpanos de Compostela

A epifanía nos tímpanos composteláns O tímpano da Adoración dos Magos da fachada do trascoro mateano deu orixe e serviu de modelo para unha tipoloxía que habería de ter destacada expansión nos séculos seguintes. A súa presenza nun lugar tan preeminente como a portada que miraba cara ao extremo occidental da nave principal da catedral, recibindo o impacto directo da luz que penetraba no templo a través do gran rosetón da fachada medieval, formaba parte do programa iconográfico desenvolvido polo Mestre Mateo na parte exterior do coro: a visión da Xerusalén Celeste, a Cidade de Deus á que, no fin dos tempos, segundo o profeta Isaías, “traeranche a riqueza dos Pobos […] veñen de Sabá, traendo ouro e incenso e pregoando encomios a Xavé”. Deste xeito, os tres Magos, naquel tempo, representantes dos continentes coñecidos, viñan ser unha sorte de metáfora dos propios peregrinos que, chegados á súa Meta, adoraban a Deus e dábanlle ofrendas a través da intercesión do Apóstolo Santiago. Este encaixe da iconografía na mensaxe do proxecto mateano, centrado na Salvación do Home, así como a celebración na catedral de posíbeis representacións cerimoniais relacionadas coa Epifanía, terminarían por xustificar a presenza da escena no devandito lugar e, por fin, o seu desenvolvemento posterior en lugares vinculados á peregrinación e á cidade de Santiago. Non en balde, cos Magos estariamos ante a personificación dos “primeiros peregrinos” da humanidade. Desta maneira, o tímpano da fachada do trascoro serviría como punto de partida para diversos exemplos que, no caso de Compostela, se foron repartindo, ao longo dos séculos XIII ao XV por diferentes lugares da catedral e do resto da cidade, algúns dos cales chegaron aos nosos días, en moitas ocasións situados fóra das súas localizacións orixinais, permitíndonos levar a cabo un percorrido pola evolución artística do devandito modelo iconográfico. Sinalouse, ademais, que esta presenza de diversos tímpanos dedicados á Epifanía podería estar relacionada coa relevancia alcanzada na época por dita festividade, na que tiñan lugar distintas celebracións que se desenvolvían por toda a cidade, -e de aí a presenza de diversos tímpanos ao longo do seu percorrido–, rematando, con gran solemnidade e participación popular, na propia catedral. A Igrexa da Corticela O exemplo máis antigo e máis próximo ao modelo inicial é o tímpano da Igrexa da Corticela, datado no terceiro cuarto do século XIII, quizais durante o episcopado de D. Xoán Arias, en que se levaron a cabo diferentes actuacións na contorna da catedral. Como acontecía no caso do desaparecido tímpano da fachada do trascoro, atópase sostido por senllas mochetas con forma de anxos que despregan as respectivas cartelas; e a súa escena central formaríase a partir dunha serie de imaxes encastradas na estrutura da peza, coa Virxe María entronizada e coroada, destacada na parte central, co Neno no seu colo, tamén coroado e bendicindo coa súa man dereita. A imaxe de María porta unha gran flor, a modo de cetro, na súa man dereita. No lado esquerdo do tímpano disponse a imaxe de San Xosé, de pé e apoiando o seu brazo dereito sobre un báculo en tau, mentres que, alén, aparece o primeiro dos Magos, en actitude xenuflexa, sostendo a súa coroa coa man esquerda e portando a súa ofrenda coa dereita. Por fin, na arquivolta interior ao lado dereito represéntanse os outros dous Reis, neste caso, de pé e adaptando a súa postura ao espazo dispoñíbel, portando as súas ofrendas nas mans. A escena complétase, na arquivolta exterior, tamén no seu lado dereito, cos cabalos do cortexo dos Magos, do mesmo xeito que sucedía no modelo mateano. No Museo Catedral consérvase unha placa de granito, máis ou menos coetánea desta peza, ou quizais algo anterior a ela, que procedería dun tímpano perdido, unha mostra do importante desenvolvemento que o modelo adquiriu en pouco tempo na catedral compostelá e do éxito da técnica de utilizar placas en relevo independentes para formar os tímpanos, un sistema que veremos repetido, en moitos exemplos, en toda Galiza. Nesta obra, que chegou aos nosos días bastante desgastada –o que impide apreciar moitos dos seus detalles– e que se completaría de igual xeito que o tímpano da Corticela, séguese o mesmo modelo, coa Virxe, entronizada e coroada, cunha gran flor a modo de cetro e, sobre o seu colo, a imaxe do Neno bendicindo. San Fiz de Solovio Seguindo unha orde cronolóxica, o percorrido polos tímpanos composteláns continúa polo que actualmente se atopa situado na fachada da igrexa de San Fiz de Solovio. O epígrafe que presenta na súa base, así como a documentación que se conserva acerca da reforma realizada nesta igrexa nos primeiros anos do século XIX, permiten debuxar a historia deste tímpano. Orixinalmente, e así o suxire o propio epígrafe, transcrito polo profesor Caamaño, + IO(AN)N(I)S : DE BE(N) RECTOR : ISTIUS: ECCL(ES)IE : FUIT : P(RI)NC[I]PIUM ET FIN(I)S : ISTIUS PORTAL(E) : ERA : M : CCC : LIIIII : Q(UO) T(UM) K(A)L(EN)D(A)S A[U]GUST(I), o tímpano estaría destinado ao Pórtico occidental da primitiva igrexa, de onde sería retirado con motivo da referida reforma e colocado nun nicho no muro meridional do templo até o seu traslado e recolocación, na actual portada, en 1955. Así mesmo, o citado epígrafe achéganos información fundamental sobre a data de realización do referido Pórtico, en 1316, e o nome do impulsor e patrón das obras, Xoán de Ben, quen sería o párroco da Igrexa. Ademais, complétase cunha segunda inscrición, situada baixo a base da imaxe de María, que sobresae respecto ao resto, na que se alude ao autor da obra: MAESTRE : F : PARIS ME FEZ, identificado como un posíbel mestre dos talleres ourensáns activos naquel momento. Seguindo a organización do modelo comentado, María, entronizada e coroada, leva unha flor na súa man dereita e sostén coa esquerda o Neno, igualmente coroado, que colle coa súa man esquerda un dos presentes á vez que bendí coa dereita. O lado destro do tímpano está ocupado polos tres Magos, o primeiro deles axeonllado, retirouse a coroa, que sostén cunha das súas mans á vez que entrega ao Neno a súa ofrenda, mentres que os outros dous agardan a súa quenda de pé e en posición frontal, manteñen colocadas as coroas e levan nas mans os seus presentes. No lateral esquerdo, volve aparecer San Xosé, apoiado, de novo, sobre un báculo en tau, mais, neste caso, sentado sobre unha cátedra sen respaldo. Acompaña a imaxe do doante, axeonllado aos pés da figura central e que xunta as mans en actitude orante. Con seguridade, trátase do citado Xoán de Ben. Este feito dota a esta obra dun especial interese iconográfico, xa que é a primeira vez, por estas terras, en que se inclúe na escena a figura do doante, que pasa a formar parte dela co resto de protagonistas; un modelo que, a partir deste tímpano, haberá de ter especial desenvolvemento en toda Galiza. Na liña coa imaxe mariana do tímpano de San Fiz e coa man e procedencia do seu autor estaría a Virxe do Leite que completa a portada da igrexa de Santa María Salomé; unha peza que, aínda que parece algo improbábel á vista das súas características, podería ter pertencido, orixinalmente, a un tímpano da Epifanía, segundo o modelo comentado, e que, tras desligarse do mesmo, terminaría, como imaxe independente, na súa actual localización. Tímpano de dona Leonor Xunto á porta occidental da propia catedral, por tanto, moi próximo ao Pórtico da Gloria, atopábase orixinalmente outro tímpano da Epifanía, case coetáneo do de San Fiz. Trátase do chamado Tímpano de dona Leonor, en alusión a Leonor González, quen en 1323 fundou unha capela para uso funerario da súa familia grazas á concesión obtida do arcebispo Berenguel de Landoria. Esta capela atopábase, como se comentou, no extremo occidental da catedral, xunto ao acceso sur da fachada mateana e a súa portada estaría presidida polo tímpano da Epifanía na que, seguindo o modelo citado anteriormente, a promotora íase representar axeonllada e en actitude orante, no lado esquerdo da peza, baixo a protección de San Xosé, de novo, sentado sobre unha cátedra sen respaldo, apoiado nun báculo en tau e que pousa a súa man dereita sobre a cabeza da doante. O modelo de San Fiz mudou levemente no tempo transcorrido e iso pode apreciarse nalgúns detalles do Tímpano de dona Leonor, caso da actitude do Neno, que xa non recolle o primeiro dos presentes e limítase a dar a súa bendición, ou na forma das ofrendas que portan os Magos, que parecen pequenos incensarios. En todo caso, mantense a frontalidade da imaxe de María, sedente e coroada, cunha flor na súa man dereita; e a disposición dos Reis, o primeiro de xeonllos, adiantando o seu presente e pronto a retirar a súa coroa, mentres que os outros dous van a continuación e permanecen de pé e de fronte ao espectador. Tamén se incorporaron á escena senllos anxos turiferarios, situados en cada unha das esquinas, elementos que terán continuidade en exemplos posteriores. Dúas inscricións na peza, unha na súa base co epígrafe CAPELLA : DONA : LEONOR e outra que percorre os perfís laterais do tímpano co texto, “Capilla de doña Lionor restaurada en 1768”, confirman a identidade da figura orante e a procedencia da obra. Como di o segundo epígrafe, a capela foi remodelada con ocasión da construción da fachada barroca do Obradoiro, o que levou consigo a recolocación do tímpano sobre o altar. Previamente, no século XVI, cando se reformara a portada mateana, tamén se actuara nesta capela, que pasou a depender do Deán do Cabido, asumindo por iso o título de Capela do Deán e, seguramente, nese momento, o tímpano foi substituído pola portada renacentista, pasando a protexerse no interior da capela. Por fin, en 1930, a peza incorporouse aos fondos do, entón, recentemente inaugurado Museo da Catedral, onde se expón na actualidade. O exemplo máis antigo e máis próximo ao modelo inicial é o tímpano da Igrexa da Corticela, datado no terceiro cuarto do século XIII Froito dos distintos avatares que viviu o tímpano e da súa localización na fronte occidental da catedral, foi repintado en distintas ocasións, tal e como se evidenciou na restauración realizada no ano 2001. Nese proceso, chegaron a acharse até sete capas pictóricas de diferentes épocas, deixándose á vista, a criterio dos responsábeis da devandita intervención, unha policromía propia do século XVI que garda certa relación coa segunda das capas aplicadas, na mesma época, no Pórtico da Gloria. Nosa Señora de Belén Cara ao mesmo ano de 1323 dátase un segundo exemplo posibelmente relacionado, tamén, coa catedral, aínda que, na actualidade, consérvase no Santuario da Nosa Señora de Belén, na parroquia compostelá de Santa Cristina de Fecha. Manso Porto púxoo en relación co episcopado de Berenguel de Landoria –que, de feito, aparecería representado no reverso da peza xunto a outro personaxe, probabelmente un cóengo da catedral próximo ao prelado– e con algunha das capelas que había do desaparecido Claustro medieval. Tras a derriba deste, a peza quedaría descolocada e, a mediados do século XVIII, pasaría a ocupar o seu sitio actual no citado santuario. O tímpano está labrado polas dúas caras e formaría parte dunha portada, quizás, no referido claustro medieval catedralicio. No seu anverso represéntase, na parte central, unha Virxe dos Reis que segue o modelo xa comentado para os tímpanos composteláns da Epifanía, coa flor na súa man dereita e o Neno no seu colo; os Magos no lado dereito, o primeiro deles en actitude xenuflexa, entregando a súa ofrenda e os outros dous de pé, a continuación. Por outra banda, incorpora, na parte dereita, unha nova escena: a Presentación do Neno no Templo, conformando un programa centrado na Infancia de Cristo que, probabelmente, continuaría na capela á que estaba destinada a peza. Hai, así mesmo, un desproporcionado uso da perspectiva xerárquica na imaxe de María entronizada e o Neno respecto ao resto de figuras e déixase abundante espazo libre de decoración no tímpano, que se completa con senllos anxos con incensarios nas esquinas. En canto ao reverso, represéntase un Calvario, que responde aos modelos góticos do momento, cun orante en cada extremo, no esquerdo, un prelado que, como se comentou, sería o propio Arcebispo Berenguel e, no outro, un presbítero que, igualmente, porta un báculo e que Manso identificou co cóengo Aimerico de Anteiac, home de confianza do Arcebispo. Tímpano de San Bieito Seguindo o modelo iniciado co tímpano de San Fiz e continuado con outros exemplos xa citados, atópase o Tímpano de San Bieito, actualmente reutilizado nun dos altares laterais desta igrexa, onde se acompañou dun relevo da Visitación datado no tránsito do século XV ao XVI. A peza, que debe datarse na contorna dos anos 1330 e 1350, foi realizada con motivo da reforma gótica que se levou a cabo na fachada do templo, sendo retirada dela a finais do século XVIII con ocasión dun novo proxecto neoclásico. O tímpano supón unha certa evolución do modelo, cun arco que se apunta levemente no seu remate e un estilo máis basto nas figuras, cuxa disposición segue a de exemplos precedentes. Incorpórase, ademais, neste caso, un escudo de armas sobre a imaxe do doante, sen dúbida alusivo á súa liñaxe, que debe corresponder ao patrón das obras acometidas, nese momento, en San Bieito e que coincide con outros atribuídos á familia Ulloa. Por último, na súa base, apréciase unha inscrición alusiva ao seu autor e, quizais, á súa data de realización, a cal, pola colocación actual da peza, non é posíbel ler na súa integridade e que transcribiu parcialmente, no seu día, o profesor Caamaño: FIZO : MEST RE …O : ET : O…ES:E… Un último exemplo do estilo ourensán en Compostela e da fórmula evolucionada a partir do modelo de San Fiz, sen novidades nin variacións destacábeis, é o Tímpano de Santa María a Nova, datado en 1397 e que debe o seu nome por ter sido realizado para o convento terciario franciscano así chamado e que se atopaba situado en Mazarelos. Posteriormente, a peza foi reutilizada na fachada barroca, obra de Simón Rodríguez, do que foi Colexio de Exercitantes, edificio que, tras pasar por diferentes usos e reformas, é, na actualidade, a Facultade de Filosofía da Universidade Compostelá. Na base da peza, esténdense motivos decorativos xeométricos entrelazados e, baixo a imaxe da Virxe co Neno, en dous rexistros, a inscrición ERA D(OMI)NI : M : CCC : XC : VII. "Un aire máis popular" Un tempo posterior é o Tímpano da Igrexa de Santa María do Camiño, co que se completa o percorrido iconográfico polas Epifanías de Compostela, derivadas, en último termo, como se comentou, da fachada do trascoro mateano. Do mesmo xeito que os anteriores, foi concibido para presidir a fachada principal e, co tempo, reutilizado noutra localización, neste caso, no primeiro tramo da nave da epístola do devandito templo. Presenta un aire máis popular que o resto e un maior movemento na escena que, por outra banda, mantén a organización dos anteriores, coa Virxe sedente e coroada, co Neno no colo, anxos turiferarios nas esquinas e os Reis Magos no lado dereito e San Xosé e o doante na esquerda. Baixo a figura central, atópase un epígrafe, de dúas liñas, co texto AVE : MARI / A GRAC. E, no resto do lintel, unha inscrición da que só pode verse a primeira parte, ao atoparse a peza embutida no muro: + ERA : DE MIL : ET : CCCCXXV : ANOS VI : DIA / S DABRIL. Por fin, o mesmo esquema compositivo repítese nunha obra, tamén datada na contorna de 1425, realizada para o Convento de Santa Clara e, como o resto de tímpanos, reutilizado en época barroca, neste caso, nunha fonte do claustro do mesmo convento. Con todo, neste caso, á Virxe co Neno que marca o centro do tímpano, acompáñana, aos lados, as imaxes de San Francisco e de Santa Clara, esta xunto a unha monxa clarisa, seguramente, a patroa da obra, posta, no conxunto, baixo a protección dos dous santos fundadores franciscanos. O tímpano da fachada do trascoro catedralicio O proxecto do Mestre Mateo na catedral compostelá contou coa realización dun monumental coro pétreo policromado que serviría para substituír o provisional e sinxelo cadeirado xelmiriano que aparece referido, de forma sucinta, no Códice Calixtino. O coro, fundamental para a liturxia catedralicia, sería, xunto ao Pórtico da Gloria, unha das grandes realizacións do proxecto mateano, completadas con outras intervencións que, ademais de concluír a construción da catedral románica, transformárona para un novo cerimonial, nun templo que, á vez, axuntaba o seu carácter como santuario, tumba apostólica e meta dun camiño de peregrinación, co de sede episcopal e catedral nacional para os reis da Galiza. En todo este gran proxecto, que consagrou para a eternidade a figura do Mestre Mateo, desenvolvíase, ademais, un programa iconográfico unitario, de contido apocalíptico e salvífico que debe analizarse na súa globalidade, a pesar de que varias das realizacións de Mateo acabaron desaparecendo das súas localizacións orixinais, caso da perdida fachada exterior do Pórtico da Gloria ou do propio coro pétreo, derrubado nos primeiros anos do século XVII. Moitas pezas e elementos do coro fóronse recuperando co tempo, entre elas, un relevo con tres cabezas de cabalos que asoman tras un torreón, identificada polos profesores Otero e Yzquierdo como parte do cortexo dos Magos; así como a parte superior dun dosel que acubillaría a imaxe central da Virxe María co Neno nun tímpano, perdido, dedicado á Adoración dos Magos, o cal presidiría a fachada do trascoro. A afirmación dos citados autores, incluída na súa completa investigación sobre o coro mateano, -a cal permitiu coñecer e recuperar esta obra–, sustentábase, ademais de nas posíbeis influencias recibidas polo artista e das pezas similares que, seguindo o seu exemplo, proliferaron na Galiza a partir dese momento, na referencia documental que se conserva sobre a presenza “detrás del coro, so o leedoyro, da parte u que están os tres Reyes Magos”. Moitas pezas e elementos do coro fóronse recuperando co tempo, entre elas, un relevo con tres cabezas de cabalos que asoman tras un torreón Para a composición e organización deste tímpano, que se completaría, ao carón, co referido relevo dos cabalos e, ao outro, cunha posíbel Anunciación, os citados profesores tomaron como referencia algúns exemplos posteriores de clara inspiración mateana, entre eles, o Tímpano da Corticela, situado na propia catedral, ou o de Santo Estevo de Ribas de Miño. Deste xeito, a imaxe de María, entronizada e cuberta polo citado dosel, acompañaríase, á súa esquerda, por San Xosé; e alén, por un dos Magos, mentres os outros dous, situados ante a arquivolta, ocultarían o seu arranque e, ao tempo, enlazarían a escena cos cabalos, que irían xusto a continuación. Ademais das citadas pezas, aínda se conservan algunhas máis relacionadas con este tímpano, que ocupaba un lugar preeminente na catedral, concretamente, as ménsulas sobre as que se asentaba, que foron reutilizadas nunha vivenda particular do centro histórico compostelán, e o busto da figura dun profeta, que nos chegou decapitado e que conformaría un dos dous medallóns que enchían as enxoitas do arco que cinguía o tímpano. Deste modo, o tímpano da Adoración dos Magos presidiría a fachada do trascoro, integrado co resto de elementos que o acompañaban e co programa iconográfico desenvolvido polo Mestre Mateo na catedral compostelá; servindo, ademais, de punto de partida para un modelo que, a partir de entón, habería de ter un importante desenvolvemento na súa contorna de influencia.