Tímpanos medievais da Galiza: O tímpano da Gloria

A Xerusalén celeste ao final dos tempos Entre os anos 1168 e 1211, o Mestre Mateo dirixiu un gran proxecto que supuxo a culminación da catedral románica para a súa solemne consagración, cerimonia que tivo lugar o 21 de abril de 1211. Parte esencial do referido proxecto era a fachada occidental do templo, para a que Mateo concibiu unha audaz estrutura arquitectónica, organizada en tres niveis en altura, configurando un espazo sacro de gran singularidade no cal desenvolveu, en esculturas e relevos, un completo programa iconográfico para o que incorporou novas solucións, anticipando a chegada dunha nova maneira de concibir a arte e a forma en que esta servía para transmitir a súa mensaxe. O bispo armenio Mártir, que peregrinou a Compostela a finais do século XV, escribiu unha crónica que nos ofrece unha das primeiras descricións do Pórtico da Gloria que chegaron aos nosos días: “Vese a Cristo sentado nun trono, coa presentación de todo o que aconteceu desde Adán e do que ha de suceder até o final do mundo; todo iso é dunha beleza tan exquisita que é imposíbel de describir”. A pesar do tempo transcorrido, o texto non perdeu vixencia e constitúe un perfecto compendio do programa iconográfico desenvolvido polo Mestre Mateo no cerramento occidental da catedral. Sostido polo parteluz e polas estatuas columna dos piares laterais, o tímpano do arco central é o punto culminante do programa Sostido polo parteluz e polas estatuas columna dos piares laterais –onde se representan profetas, no lado esquerdo; e apóstolos, no dereito–, o tímpano do arco central é o punto culminante do referido programa e está presidido por un gran Cristo en Maxestade que figura coroado, como Rei de Reis, sentado no “seu trono de Gloria” e que se atopa flanqueado por senllos anxos con incensarios. Na imaxe, tomando como referencia as novas correntes espirituais da época, destácanse, a través da policromía, as pegadas do martirio nas súas mans, os pés e o costado, mostrando o sacrificio realizado pola salvación da Humanidade por Deus feito Home: “Xesucristo, a testemuña fiel, o primoxénito dos mortos e soberano dos reis da terra. Ao que nos ama, e lavounos dos nosos pecados co seu sangue”. A estrutura e disposición da peza seguen a descrición do relato apocalíptico: “e velaquí un trono que estaba posto no ceo e un sentado nel. E o que estaba sentado era de aspecto semellante a unha pedra de xaspe e de cornalina”. Escoltando o Maiestas Domini atópanse os catro evanxelistas cos seus respectivos símbolos, seguíndose, de novo, o texto da Apocalipse: "en torno ao trono, catro Viventes cheos de ollos por diante e por detrás. O primeiro Vivente, como un león; o segundo Vivente, como un xato; o terceiro Vivente ten un rostro como de home; o cuarto Vivente, é como unha aguia en voo”. En efecto, no lado esquerdo da imaxe de Cristo, atópanse San Xoán, coa aguia nos seus xeonllos e, debaixo, San Lucas cun xato; mentres que á dereita están San Mateo, escribindo sobre un pequeno pupitre e, debaixo, San Marcos acompañado do león alado. A Paixón de Cristo A parte inferior do tímpano complétase con oito esculturas de anxos que portan outros tantos instrumentos relacionados coa Paixón de Cristo e que inciden no seu martirio, de esquerda a dereita temos a columna na que foi azoutado, a cruz na que foi crucificado, a coroa de espiñas, os cravos e a lanza coa que lle atravesaron o peito na cruz; a ánfora de vinagre, o flaxelo e, por último, a cana coa esponxa empapada en vinagre. Salienta o feito de que cando algún deses obxectos tivera estado en contacto directo co corpo de Xesús, os anxos non o tocan directamente e cobren as súas mans con panos. As figuras están dispostas coma se dunha procesión se tratase, tomando como referencia a propia liturxia catedralicia do Venres Santo, nunha mostra evidente do coñecemento que Mateo –ou o seu colaborador teolóxico no proxecto- tiña do cerimonial da época e, en particular, do que se celebraba na propia catedral compostelá; e, aínda que os Arma Christi xa apareceran anteriormente noutros lugares, o carácter procesional que manifestan aquí dota de especial interese a este conxunto, así como a súa estreita relación coas chagas do Cristo en Maxestade, subliñando esa nova espiritualidade na que se pon en valor o sufrimento na Cruz. O posíbel autorretrato do Mestre Mateo Deste grupo escultórico chama especialmente a atención a figura axeonllada que está situada no extremo da esquerda, un anxo sostendo coas súas mans a columna, disposto ao modo propio dos doantes dos tímpanos románicos e que chegou a ser identificado como un posíbel autorretrato do propio Mestre Mateo, tal e como recolleu Antonio Neira de Mosquera, a mediados do século XIX, na primeira monografía publicada sobre o Pórtico da Gloria: “Ao contemplar os curiosos este Pórtico […] os seus ollos escudriñadores fixáronse nun dos ángulos do frontón da gloria. Unha espontánea aclamación brotou da multitude como o berro dun só home. Unha cabeza que descansaba sobre un pequeno corpo, cuxas mans suxeitaban unha columna, chamaba extraordinariamente a atención dos composteláns. Esta cabeza era entón o retrato do Mestre Mateo […]. Colocara a súa cabeza na gloria, lugar privilexiado dos benaventurados. Adiantouse á vontade divina: vivo aínda”. Sen dúbida, a hipotética presenza no Pórtico dun autorretrato do architectus -ben no tímpano ben, con maior posibilidade, no reverso do parteluz, no chamado Santo dos Croques–, demostra a especial consideración que tivo, desde un principio, o Mestre Mateo. Fernando II concedeu unha xenerosa pensión vitalicia a Mateo pola “dirección da obra do mencionado Apóstolo” Tamén en relación coa Paixón de Cristo -pois cada un dos instrumentos actuarían como metáfora dos distintos momentos da mesma– e co relato apocalíptico desenvolvido no tímpano, estarían os vinte e catro anciáns que ocupan a arquivolta, unha temática que Mateo introduce aquí, por primeira vez, na arte galega e que habería de ter especial desenvolvemento a partir de entón. Os anciáns son aqueles que “se prostraron diante do Cordeiro. Tiña cada un unha cítara e copas de ouro cheas de perfumes, que son as oracións dos santos. E cantan un cántico novo”. Neste caso, dous deles portan redomas con perfumes, mentres que o resto afánanse en concluír o afinado previo a comezar a tocar os seus instrumentos, os propios daquel tempo: fídulas, arpas, salterios, cítaras, laúdes e, na clave da arquivolta, o organistrum; pezas que foron reproducidas en pedra polos escultores con tal exactitude que, a partir delas, foi posíbel recuperar a música da época do Pórtico da Gloria. Por fin, os xustos, “o Pobo Santo, rescatados de Xavé” e os benaventurados que “cantan un cántico novo diante do trono”, completan a nómina de personaxes representados no tímpano. Todos eles son representados como nenos e chegaron aquí desde os arcos laterais, axudados polos anxos que os acompañaron na súa viaxe e colocáronlles as súas coroas; unha vez máis, o Mestre Mateo estase a guiar polo relato apocalíptico: “E co teu sangue adquiriches para Deus homes de toda tribo, lingua, pobo e nación; e fixeches deles, para o noso Deus, un reino de sacerdotes, e reinarán sobre a terra”. Proxecto 'ex novo' Así mesmo, nos linteis que sosteñen o tímpano, atópase unha inscrición “dunha solemnidade excepcional no seu xénero” para a época e que supón un inédito recoñecemento ao labor do artista. No referido epígrafe, datado o 1 de abril de 1188, faise constar que “os linteis do pórtico principal da igrexa do benaventurado Santiago foron colocados polo Mestre Mateo, que dirixiu este portal desde os seus alicerces”. Ademais do sinalado e do valor documental do texto, que evidencia a marcha do proxecto mateano vinte anos despois de terse iniciado e, en particular, do estado do Pórtico da Gloria naquel momento; a inscrición achega un último dato de especial interese sobre o papel desempeñado polo Mestre Mateo, director dun proxecto que levou a cabo “a fundamentis”. Así parece suxerilo, tamén, o contido do documento polo cal, o 23 de febreiro de 1168, Fernando II concedeu unha xenerosa pensión vitalicia a Mateo pola “dirección da obra do mencionado Apóstolo”. A todo iso debe sumarse a análise estilística da área occidental da catedral, onde se aprecian importantes novidades respecto aos tramos previos e, sobre todo, recentes achados arqueolóxicos obtidos na contorna do Pórtico da Gloria que parecen confirmar que, en efecto, o Mestre Mateo actuou ex novo no corpo occidental da catedral e non sobre estruturas preexistentes rematadas. Un proxecto para unha catedral nacional Mateo, cuxo labor nas obras se aproximaría á do director á fronte dun magnífico equipo de colaboradores, completaría os últimos tramos das naves lonxitudinais, respectando o módulo arquitectónico previo e variando, unicamente, o estilo decorativo dos capiteis, onde se fai evidente o cambio de proxecto. Seguidamente, pasou a ocuparse do feche occidental co Pórtico da Gloria, singular hierotopía estruturada en tres niveis: cripta, nártex e tribuna; e que se completaba coa súa fachada exterior, asomada ao que hoxe é a praza do Obradoiro. Tras o Pórtico, Mateo construíu un monumental coro pétreo policromado que ocupaba os primeiros tramos da nave principal e, por fin, levou a cabo outras actuacións de adecuación no interior e o exterior do templo, entre elas, a escultura de Santiago sedente que, desde entón, preside o altar maior da catedral. Tamén cabe enmarcar no proxecto mateano a creación do Panteón Real Tamén cabe enmarcar no proxecto mateano a creación do Panteón Real, un dos motivos que explican o apoio recibido por parte da monarquía galaico-leonesa, ao ser a catedral o lugar elixido, como referente espiritual do reino, para acoller a súa última morada. O Panteón, que se desenvolvería nas primeiras décadas do século XIII, estaba localizado, orixinalmente, no extremo do brazo norte do cruceiro, onde actualmente se atopa a capela de Santa Catalina; e terminou acollendo as tumbas dos principais impulsores do proxecto: Fernando II e Afonso IX (aínda que, en realidade, debería ser o VIII), así como as dalgúns dos seus familiares, caso de Raimundo de Borgoña, Conde de Galicia; a raíña Berenguela ou o Infante Fernando Afonso. Hoxe, o Pórtico da Gloria móstrasenos encaixado tras a fachada barroca do Obradoiro; previamente, no século XVI, modificouse a portada, que até ese momento se abría ao exterior permitindo que a obra, que estaba ricamente policromada, -cun destacado protagonismo do ouro e o azul lapislázuli–, relucise co impacto directo dos raios do sol, configurando “un conxunto máxico, deslumbrador e chispeante” que causaría un impacto indescritíbel naqueles que se achegasen á catedral nos primeiros anos do século XIII.