Tímpanos medievais da Galiza: Santa María de Tomiño

A igrexa de Santa María de Tomiño pertenceu a un antigo cenobio feminino. Situábase nun val fértil bañado polo Miño, onde se erguían diferentes mosteiros que formaban parte da nómina da Diocese de Tui, cuxa actividade se estendeu até o século XV. A súa historia non é moi coñecida. Todos os datos que temos proceden da documentación existente no arquivo da Catedral de Tui que, fundamentalmente, fai referencia ás súas propiedades. Grazas a estes documentos tamén podemos percibir a modestia do mesmo. Polo que parece, durante o seu último século de existencia non superou o número de catro relixiosas, e mesmo a súa abadesa, Dona Mariana de Soutomaior, no ano 1450, figura como abadesa tamén do de Santa Baia de Donas, no Val Miñor, segundo indica Ernesto Iglesias Almeida (1992) na súa investigación sobre o mosteiro. A data de fundación non está clara, aínda que todo parece indicar que por volta da primeira metade do século XII estaría en funcionamento. O primeiro dato documentado é do ano 1149, e fai referencia á súa abadesa Urraca de Troncoso, que ingresou no mosteiro logo de enviuvar. Moi relevante para historia do mesmo é a doazón realizada por D. Fernando II, xa no ano 1170, de Tomiño á Igrexa de Tui e ao seu bispo, ou outros datos, non menos interesantes, como os 60 soldos recibidos no ano 1199 no testamento de Urraca Fernández. Estas e outras noticias axúdannos a entender a historia e o devir do mosteiro. Este mosteiro era o prototipo dos modestos cenobios beneditinos de tipo rural, con poucas propiedades, na súa maioría dedicadas ao cultivo, amais dos muíños e casais Como é ben sabido, daquela as ordes relixiosas xogaron un papel moi importante na difusión da arte Románica e Gótica por Europa. No caso da Diocese de Tui, hai que lembrar que até ben entrado o século XV se estendía máis aló do Miño até o río Limia. Neste amplo territorio, o número de mosteiros suxeitos ás diferentes ordes, na súa maioría beneditinos e cistercienses, debeu ser cuantioso tal como se desprende da documentación conservada. Segundo apunta Margarita Vázquez Corbal, actualmente apenas se conservan restos de 32 cenobios (entre os que se contan igrexas, e outros elementos escultóricos e construtivos) espallados por toda esta área. Alén diso, pola súa especial situación territorial fronteiriza podemos, mesmo, chegar a falar dunha escola con características propias. Esta particularidade fai que encontremos exemplos como o da Igrexa de Santa María de Tomiño, na que destaca a fusión das tendencias irradiadas desde dous dos principais focos: a diocese tudense e a bracarense. Esta última é probábel que irradiase doutras construcións de igrexas hoxe portuguesas, mais daquela sitas no territorio da tudense. O mosteiro de Santa María de Tomiño pertencía á orde beneditina, que foi a que mellor asimilou aquén e alén Miño, os presupostos artísticos da Catedral de Tui nos seus edificios. Respecto disto, Margarita Vázquez fala dun estilo “beneditino tudense”, e cobra cada vez máis forza a idea da existencia de talleres itinerantes, que traballaron nas diferentes construcións, erguidas ao longo do territorio da diocese. Só desta maneira se poden entender as grandes similitudes que existen entre elas. Este mosteiro era o prototipo dos modestos cenobios beneditinos de tipo rural, con poucas propiedades, na súa maioría dedicadas ao cultivo, amais dos muíños e casais. Actualmente só queda en pé a igrexa de uso parroquial. Ten planta dunha soa nave e ábsida rectangular con cuberta de madeira sobre trabes, ao igual que a igrexa de Santa Eulalia de Donas (Gondomar), coa que garda grandes similitudes tamén desde o punto de vista decorativo. No seu exterior destaca a portada occidental, que presenta un tímpano liso resgardado por catro arquivoltas de rica decoración floral e xeométrica, tanto na rosca como na cara interna, rematadas cun gardapó liso. Precisamente esa decoración e estrutura son as que relacionan este templo directamente coa Sé de Braga, e outras igrexas da súa influencia. Na Igrexa de Santa María de Tomiño destaca a fusión das tendencias irradiadas desde dous dos principais focos: a diocese tudense e a bracarense Na menor das arquivoltas pódese ver unha decoración de bólas e medias canas; na seguinte unha decoración vexetal ondulante; na terceira, un motivo xeométrico continuo (descrito por Vasconcellos (1918) como “lanças”) cun remate de soga, e, na última, que está coroada por liñas de tacos, unhas rosetas inscritas en círculos. Os motivos das últimas dúas arquivoltas son os que acusan, particularmente, a influencia dos talleres bracarenses. Estas decoracións de tipo xeométrico adáptanse aos diferentes elementos arquitectónicos: arcos, cimacios ou capiteis, e teñen a súa orixe no mundo castrexo, por iso alcanzaron unha ampla difusión no norte de Portugal e no sur da Galiza. Estes arcos, que asentan sobre cimacios de decoración entrelazada, están sostidos por columnas de fuste liso e capiteis de tipo vexetal, moi estilizados e con diferentes motivos de follas. A portada e a fachada sufriron modificacións en diferentes momentos. Segundo Margarita Vázquez, non debe descartarse a posibilidade de que as xambas rematasen en cabezas de animais, como sucede noutros exemplos da zona, como Sobrada (Tomiño), Tebra (Tomiño), Pexegueiro (Tui) ou San Fins de Fiestras (Valença). A torre que podemos ver hoxe é froito dunha reforma do século XIX. Mais, ante todo, o que cómpre destacar é que o interese desta igrexa non só se centra na súa portada, senón no seu rico traballo escultórico, tanto o dos canzorros do exterior como o dos capiteis interiores, debedores dos talleres tudenses. Mentres as escenas relixiosas se situaban, normalmente, en zonas privilexiadas, os exteriores das igrexas e os lugares máis secundarios eran enfeitados con imaxes relacionadas co pecado e a luxuria, co obxectivo de lanzar unha mensaxe moralizante e pór de relevo que os comportamentos non decorosos debían quedar fóra do templo. Na fachada norte, sosteñen a cuberta dezanove canzorros de temática variada. Destacan os figurados, entre os que encontramos unha cabeza de carneiro, que adoita relacionarse coa rivalidade; unha cabeza de simio, que simboliza o mal, xa que utiliza a mesma arma que o demo: a imitación; unha cabeza de cabra, que representa a luxuria; un can que leva as patas á boca, un boi ou unha aguia coa cabeza volta. Complétase o conxunto con algúns motivos de decoración vexetal, e outros de planos superpostos. Neste mesmo lado, consérvase unha porta murada con arco de medio punto e decoración de bólas, situada nun dos muros da actual sancristía, que podería ser o que resta dunha antiga capela desaparecida que existía nas inmediacións da igrexa, dedicada a San Xoán Bautista. Ernesto Iglesias Almeida apunta a posibilidade de que fose para uso dos poucos veciños que podía haber nas inmediacións, e a igrexa do mosteiro estivese só destinada para uso das relixiosas. Esta estrutura adheriuse ao muro norte quedando á vista soamente tres dos seus canzorros: un con cabeza de cabra, outro de planos inclinados e un terceiro, moi curioso, no que se representa un home que está a soportar sobre os seus ombros un fuste de viño. Neste caso, non hai unha interpretación clara. Segundo Tobío Cendón representaría a necesidade da moderación no beber, mentres que Margarita Vázquez o relaciona coa popular actividade vinícola propia da zona. Na cara sur da ábsida quedan á vista 9 canzorros, con decoracións moi similares ás comentadas anteriormente. Neste mesmo lado, no muro da nave, outros vinte e dous canzorros forman parte do conxunto. Neles, alén do xa mencionado, atopamos outras iconografías como dúas aves peteirando nunha folla, un becerro, un que representa un réptil, neste caso relacionado coa tentación e, por último, un home bebendo dun barril, en clara alusión ao vicio e aos excesos. A porta deste lateral presenta un lintel realizado cunha lauda, que posibelmente teña que ver co sepulcro de pedra que se encontra no adro da igrexa, e que hoxe se utiliza como tarro para as plantas. Unha decoración variada No interior encontramos un espazo diáfano con cuberta de madeira e trabes sostidas por canzorros na nave; no presbiterio, unha bóveda de canón de cachotaría, de dous tramos, e, aos pés da igrexa, un coro alto de madeira. A decoración, como xa comentei, cómpre relacionala cos traballos escultóricos da Catedral de Tui. Os exemplos máis interesantes son os capiteis do presbiterio. No arco triunfal, no lado esquerdo, temos un de tipo vexetal, e no dereito un historiado, o máis coñecido da igrexa. Nel figuran tres personaxes de pé, vestidos con hábito e a cabeza toucada. As dúas personaxes dos extremos abrazan a do centro, que leva a man ao peito. Unha iconografía parecida podémola encontrar na xa mencionada igrexa de Donas. Na súa cara interna, o capitel mostra dúas figuras afrontadas, que parecen representar un híbrido de felino e simio, moi similar aos que hai na catedral de Tui. Neste caso, pénsase que o seu significado ten que ver coas bondades da vida en comunidade, e cos perigos e as tentacións que perseguen ás monxas, e como esta vida pode afastalas. A partir da súa decoración pódense estabelecer, polo menos, dúas etapas construtivas Os outros dous capiteis presentes no presbiterio tamén son de grande interese. O da esquerda mostra unha decoración entrelazada, como se se tratase de serpes con cabezas monstruosas, e o da dereita revela motivos de tipo vexetal, parecidos aos do arco de triunfo, pero neste caso cunha cabeciña que se asoma entre as follas. Un modelo tomado directamente do taller tudense, e que está presente noutros mosteiros beneditinos da diocese. A partir da súa decoración pódense estabelecer, polo menos, dúas etapas construtivas. Unha primeira que se iniciaría, como era común, pola ábsida e que iría avanzando cara aos pés, marcada pola presenza dun mestre formado ao abeiro da Catedral de Tui. E unha segunda, ben diferente, representada por un mestre relacionado coas maneiras da catedral de Braga. Do primeiro toman a labra dos capiteis e canzorros, e da segunda a decoración das súas portadas románicas. Por todo isto, a igrexa de Santa María de Tomiño é un exemplar curioso no que conflúen as dúas orientacións estilísticas, que nos revela as estreitas relacións que sempre houbo entre a zona do Baixo Miño e o Norte de Portugal.