Tímpanos Medievais da Galiza: San Xoán de Caaveiro no libro da Natureza

O conxunto de Caaveiro é monástico, antes de que se construíra o edificio románico os monxes anacoretas facían vida ascética nesta contorna. É sabida a importancia da viaxe como coñecemento dun mesmo no mundo grecolatino, tamén no mundo cristián, de aí as peregrinacións; pero antes de que estas xurdisen a tradición xudeocristiá tamén afondaba noutro tipo de viaxe, a viaxe interior, a que se fai a través do ascetismo. Cando as persecucións aos cristiáns rematan no século IV e o cristianismo se converte nunha relixión privilexiada algúns cristiáns deciden mostrar unha devoción máis pura distanciándose do pracer terreo. Esa viaxe interior menciónase en moita da literatura da Idade Media, empezando por San Agostiño. Considérase a San Antón o primeiro destes anacoretas introspectivos, viviu no deserto desprendido do material, e paréceme axeitado mencionalo aquí porque as súas palabras, recollidas por Atanasio, ponnos en relación con Caaveiro: “Certo filósofo lle preguntou: Pai, como pode ser tan feliz se vive privado do consolo dos libros? Antonio respondeu: o meu libro é a natureza do creador e cando quero ler as palabras de Deus, teño o libro ante min”. A “narrativa” dos tímpanos compite en Caaveiro, sen dúbida, coa da Natureza. Xénese do templo En orixe, os que habitaron Caaveiro eran ermitáns que facían vida polos bosques do val do Eume aprendendo do “libro da natureza”. Sabemos que entre o 936 e o 940, san Rosendo fai unha importante doazón a Caaveiro, aínda que algúns van máis alá e din que é o fundador do mosteiro, pero isto historicamente non está confirmado; o certo é que na documentación da época menciona a existencia de anacoretas nesta zona. Parece que aqueles ermitáns acabaron reuníndose baixo unha regra, probabelmente a de san Bieito, pode ser que san Rosendo, aínda que non o fundara, vivira nalgún momento no mosteiro. O retiro monástico era habitual na Idade Media, como xa vimos nun artigo anterior desta colección, as mulleres da familia dos Traba, por exemplo, fixeron retiro espiritual en Santa María de Cambre. O seguimento da regra de san Bieito non está confirmado pero pola documentación existente si sabemos que desde o século XI en Caaveiro os monxes adoptan a regra de santo Agostiño. O maior crecemento do mosteiro prodúcese entre mediados do século XII e o século XIII, é o momento no que son concedidos os privilexios de Afonso VII, Afonso VIII e Fernando III. Desde o século XV o mosteiro entra en decadencia. Son escasos os restos escultóricos románicos en Caaveiro, e o que temos está maquillado polas reconstrucións historicistas do século XIX pero intentarei describir o aspecto xeral do recinto a finais do século XII que é da cando datamos a igrexa románica. Houbo dúas igrexas: unha antiga, a de santa Sabela, levantada a mediados do século XII cando o mosteiro é reedificado e recibe as doazóns de Afonso VII e a segunda, do século XIII, de maior tamaño, que aparece denominada como colexiata na documentación do século XVIII, pasando a primeira a capela funeraria, de aí os enterramentos que aparecen nas escavacións de 1989. Teremos que facer un traballo de abstracción e imaxinación para “ver” a igrexa románica. Primeiro, debemos desprendernos de parte das edificacións que vemos hoxe en día que son posteriores e, logo, tomaremos como referentes as Igrexas de San Pedro de Cervás, Santa María de Doroña e San Salvador de Bergondo, as tres moi próximas a Caaveiro. As pegadas do románico Na reedificada construción de Caaveiro de hoxe en día vemos unha soa nave e ábsida semicircular con tramo recto. Esta ábsida está iluminada con tres vanos con arcos de medio punto abucinados. A cuberta é unha bóveda de cuarto de esfera que arranca dunha imposta cun moldura. A mesma moldura marca o arranque da bóveda de canón do tramo recto. Accedemos a esta zona cruzando un arco de medio punto algo peraltado e dobrado que se apoia en semicolumnas sobre unha especie de plinto decorado con bólas e garras que segue modelos como os de Santiago de Sigrás, en Cambre, ou San Cosme de Sésamo, en Culleredo, pequenas igrexas próximas a Caaveiro e tamén con referentes nalgúns mosteiros do Císter como os de Meira e Oseira. Do mesmo modo, os modelos de capitel vexetal moi sinxelos aseméllanse aos de Celas de Peiro, Sobrado, e aos do mencionado Mosteiro de Meira. Nas escavacións de 1989 descubriuse o interior dos muros románicos dos lados norte e oeste da nave. No muro norte non hai porta, os únicos vanos existentes son os das ventás, no sur hai un vano de acceso con arco apuntado e un sepulcro exterior con arcosolio, tamén apuntado, que identificamos dunha etapa gótica, o que vemos sobre eles está reedificado, así como a fachada, no século XIX. Deteñámonos na fachada, aínda que o que o que vexamos non sexa orixinal, se nos cinguimos á portada, vemos unha dobre moldura de medio punto apoiada en dous pares de columnas acodilladas e un tímpano. Se antes recorremos ás igrexas do contorno, agora acudimos ao arquiveiro municipal e cronista de Ferrol, José Montero Aróstegui, que en 1859 ofrécenos unha descrición pormenorizada da portada da outra igrexa, a colexial, a de maior tamaño e máis recente consagrada a San Xoán: “Ao lado dereito había unha figura tosca esculpida na mesma pedra cun libro aberto nas mans, nas molduras da porta aparecía a figura do Cordeiro cunha cruz e no tímpano a cruz da Orde de San Xoán de Xerusalén” que, como sabemos, leva oito puntas que representan as oito benaventuranzas. Esta descrición da derruída igrexa colexial quizais influíse no deseño da reconstrución da igrexa de Santa Sabela, o tema do Agnus Dei, como sabemos, era moi querido polos tímpanos románicos e non sería difícil para López Ferreiro recrealo atendendo aos numerosos exemplos que si se conservan no románico galego. Con todo o dito, cabe facer unha excepción nesta igrexa e, sen afondar no tímpano, centrar a nosa atención nos restos románicos confirmados e especialmente na cabeceira. A base desta é unha estrutura cúbica construída baixo a ábsida para salvar a pendente, un orixinal elemento feito de perpiaños e con arcos cegos que unen os contrafortes. Na parte leste os arcos son máis pequenos e as doelas de arranque comúns apéanse en ménsulas, de xeito moi parecido ao que se fai no muro norte. O deseño desta estrutura é moi excepcional porque as solucións que coñecíamos eran construír un basamento que prolongue o muro curvo da ábsida como en San Martiño de Xubia, ou unha cripta como na Catedral de Santiago ou en Carboeiro, pero ningunha proposta como esta. Sobre a mencionada plataforma elévase a ábsida. Na parte superior, baixo o tornachuvias, vemos os canzorros habituais nas igrexas románicas, un par deles poderíamos identificalos con dificultade polo deterioro cun carneiro e unha acróbata. Na parte inferior ten un zócalo escalonado e dúas columnas elevadas sobre plintos dividindo o muro en tres panos, en cada un ábrese unha ventá, nas porcións do leste e do sur temos o vano enmarcado con dúas arquivoltas de medio punto, columnas acodilladas e decoración de capiteis vexetais sinxelos semellantes aos do interior. Esta importancia decorativa dada ás ventás non é o máis habitual nas igrexas coruñesas pero aparece en Celas de Peiro, Vilasantar e Oza dos Ríos. Cando accedemos hoxe en día á estreita rocha sobre a que se asentan as edificación de Caaveiro salvando o forte desnivel, temos unha fermosísima e quizais a máis fotografiada vista de dita cabeceira románica. Un espazo único É seguro que neste coleccionábel sobre tímpanos mievais galegos non será o de Caaveiro o máis relevante, pero o feito de estar acomodado nun espazo único como Santa Cristina de Ribas de Sil ou San Pedro de Rochas, para pór só dous exemplos, xustifica a súa inclusión. Se falamos da adaptación ás circunstancias na construción de Santa María de Cambre, aquí podemos falar de adaptación ao medio, ou como predica a moderna arquitectura sostíbel, o respecto á contorna e o uso de materiais dispoñíbeis. Tanto nas construcións románicas como nas posteriores, os artífices deberán limitarse a un espazo reducido e con forte pendente que obriga a trazar cinco terrazas, deberán desenvolver un crecemento vertical tanto en superficie como nas dependencias subterráneas e nos muros de contención e, finalmente, terán que aproveitar o granito e a lousa próximos. A contorna non é favorábel para a actividade económica pero si é perfecta para o illamento e a meditación e parece que esa foi a orixe do cenobio primitivo. O vello camiño de acceso a Caaveiro chegaba desde A Capela e Pousadoiro, era un ramal que nas Neves enlazaba con outro máis importante, o que unía Pontedeume e Ortigueira-Viveiro. Este ramal chegaba ao mosteiro polo norte onde a elegante ponte sobre o río Sesín permitía o acceso á alongada pena na que sa agarraba o mosteiro. Todo foise construíndo segundo as necesidades, sen planificación: a desaparecida igrexa de San Xoán, a reconstruída igrexa de Santa Sabela, os miradoiros nas fachadas hoxe desaparecidos pero que para Yáñez Rodríguez facían a función de claustro e puñan en relación o edificio coa natureza como nos mosteiros de Meteora, en Grecia, o campanario barroco que debeu construírse sobre a torre campanario románica, as dúas portarías, ás casas dos cóengos ou as construcións abovedadas baixo a terraza que describe Cornide construídas no século XVIII. Todo foi medrando de forma natural ofrecéndonos agora a nós o reto de aprender a miralo e entendelo en toda a súa complexidade. Pero se nos resulta complicado imaxinar as fases de construción, entender as explicacións técnicas ou o que é orixinal e o que non, ao mellor, o que debemos facer é simplemente mirar arredor e tratar de comprender a elección daqueles primeiros eremitas que decidiron permanecer neste río e nestes bosques e dos que, máis tarde, escolleron esta rocha para tomar posesión de parte da natureza e facer medrar nela un mosteiro.