Tímpanos medievais da Galiza: San Fiz de Cangas, refuxio eterno

Cando avanzamos cara á igrexa de San Fiz de Cangas, en Pantón, cómpre deterse a contemplar a paisaxe para entender o lugar de asentamento do mosteiro, entre as ricaces terras ribeirás do Cabe e do Miño, moi preto doutros cenobios que reparten os recursos da terra e as doazóns da nobreza, entre os que San Fiz destaca pola amplitude do templo. A fachada occidental de San Fiz de Cangas, presidida por dous potentes cipreses, é unha das partes do edificio máis retocadas, como amosa a reutilización nela dalgunhas pezas da antiga nave románica, como unha moldura axadrezada á esquerda da portada e dúas basas de columnas. Contrasta a súa feitura co regular cadeirado da cabeceira e semella que foi refeita e mal encaixada, engadíndose a espadana con campás en época moderna. Nada traduce esta fachada da disposición tripartita da orixinal nave e da cabeceira e só nos dá medida da magnitude do templo, excepcional no contexto da zona. A portada principal de San Fiz é tosca, seguramente dun taller posterior e de menor pericia que aquel ou aqueles que elaboran a cabeceira e decoracións interiores. Consta dun arco apuntado asentado sobre cimacios, sendo espoliadas as columnas orixinais sobre as que podería descansar outra arquivolta. O tímpano presenta unha decoración sinxela, con motivos xeométricos sen aparente conexión. Na parte superior, sitúase no centro unha cruz grega flanqueada polo sol e a lúa en cuarto crecente. Esta simboloxía pode remitirnos, segundo Xosé Lois García (Simboloxía do Románico de Pantón), ao contraste entre o mundo masculino do sol co feminino da lúa, en renovación constante, estando a cruz, a divindade, no centro do universo. Tamén o sol foi frecuentemente asociado á divindade e, especificamente, a Cristo, o “sol invictus”. A fachada occidental de San Fiz de Cangas é unha das partes do edificio máis retocadas, como amosa a reutilización nela dalgunhas pezas da antiga nave románica Na parte inferior do tímpano observamos dous motivos xeométricos. Á nosa dereita, dous rectángulos inscritos un noutro que, á súa vez, ten dous círculos no centro, circunstancia que García interpretou como dous espazos de protección sobre as figuras circulares, que simbolizan a divindade, o espiritual. En canto ao motivo da nosa esquerda, unha estrela de oito puntas, moi tosca, inscrita nun cadrado, poderíamos vela como o antigo símbolo divino, usado por variadas culturas, como, por exemplo, o atributo da mesopotámica deusa Innana ou Ishtar que, por certo, tamén se asocia ao león. Precisamente, na pedra das impostas labrouse, á nosa esquerda (dereita da porta), un cuadrúpedo avanzando cara ao interior, que Xosé Lois García identifica cos leóns das portas sacras, animais “sagrados e solares”, que simbolizarían a Cristo gardián da Igrexa, representación amplamente documentada. Á nosa dereita, sobre o cimacio, observamos un falo, como resaltou Teresa Claudina Moure Pena, apuntando á porta. A arcada presenta unha decoración tosca en puntas de diamante, labradas a modo de flores cuadrifolias, símbolo da Virxe María. No muro norte do templo atopamos a outra das portas do mesmo, moi reducida e singular, que dá acceso á nave. Trátase dunha portada inserida no muro, de medio punto algo peraltado, apoiando o tímpano sobre dúas ménsulas de formas circulares, a da dereita, un posíbel tonel de viño, segundo apunta Moure Pena. Neste tímpano está labrada unha cruz treboada inscrita nun círculo, símbolo divino. Na ménsula esquerda, á nosa dereita, labrouse en baixo relevo un falo apuntando cara a abaixo. Pese á rusticidade de ambas as portas, queda claramente reservado o lugar central para a cruz, o símbolo por antonomasia do Cristianismo A presenza de falos (neste caso, en ambas as portadas da igrexa) tense tradicionalmente interpretado como de función exemplarizante, referida ao pecado da luxuria –especialmente, aquí, o da porta norte, situado xunto cunha cuba de viño–, pero convén non esquecer a antiga significación do falo como símbolo de vida, de procreación, da renovación constante, o que ten deitado lecturas renovadas sobre estas representacións eróticas románicas. Deste mesmo xeito cabe interpretar a figura masculina que amosa os xenitais, nun dos canzorros da cabeceira de San Fiz de Cangas, similar ás figuras sexuais presentes en San Miguel de Eiré, igrexa que, sen dúbida, inflúe na do mosteiro de San Fiz. Pese á rusticidade de ambas as portadas, queda claramente reservado o lugar central para a cruz, o símbolo por antonomasia do Cristianismo e que representa a Igrexa toda, que exemplifica a crucifixión de Xesús e a redención da humanidade, representado, á súa vez, na planta dos templos. Yzquierdo Perrín (“A Ribeira Sacra lucense ata finais da Idade Media”, en A Ribeira Sacra Esencia de Espiritualidade de Galicia) sitúa a construción desta igrexa en dous momentos, a finais do século XII e no primeiro cuarto do s. XIII. Teresa Claudina Moure Pena, nunha tese doutoral de 2015 (Los monasterios benedictinos femeninos en Galicia en la Baja Edad Media: arquitectura y escultura monumental), relaciona a disposición peculiar da cabeceira –tres ábsidas, coa central poligonal– con modelos casteláns de mosteiros cistercienses femininos que se difunden no primeiro terzo do século XIII, propondo esta cronoloxía para a construción. Tamén destaca esta autora que no século XIV hai testemuños de actividade edilicia no templo, pois de 1323 é a doazón que fai no seu testamento Maior Rodríguez, esposa de Alfonso López de Lemos, a San Fiz de Cangas: trescentos maravedís para “ajuda de fazer a iglesia”, unha mostra máis da secular implicación das familias nobres con este cenobio (pode ampliarse a lectura sobre a documentación do cenobio en Pantón, Historia e Fidalguía, de Isaac Rielo Carballo). É nesta etapa cando Moure Pena sitúa a finalización do programa escultórico desta igrexa. Un templo compendio da historia parroquial Non convén desligar a igrexa do seu contorno pois é, aínda hoxe, o centro da parroquia. Camiño deste monumento, pasaremos por un fermoso pombal e chegaremos a unha capela que contén a réplica dun calvario de arredor do ano 1300 –conservado no Museu das Clarisas en Monforte–, xusto en fronte ao campo da festa, co clásico palco en cemento dos anos oitenta, abandonado hoxe por razón das macroorquestras. O templo é, en fin, compendio da historia parroquial, desde as posíbeis orixes altomedievais á restauración da década dos 90 do século XX, pasando pola construción románica e as bóvedas nervadas do transepto do século XVI, pinturas murais co martirio de San Sebastián, a capela do século XVII, os retábulos barrocos do XVIII e a reformulación da nave durante o ano 1819. Como o resto de cenobios femininos galegos, foi anexionado a San Paio de Antealtares, que o administra desde 1504, sen noticia de oposición a esta integración, a diferenza doutros mosteiros femininos da zona, con abadesas rebeldes. A ábsida norte foi derruída para construír a capela-panteón dos Torres Novaes Atopámonos nun templo excepcional, de planta de cruz latina, que conta con transepto cuberto de cruceiro, con torre pouco desenvolvida, seguindo o modelo da singular e próxima igrexa de Eiré, e cunha solución da cabeceira moi rara na Galiza. Do interior, destaca o contraste polícromo do muro granítico coa pedra dun granito máis branco nos capiteis e decoracións, semellante ao observado na igrexa de Eiré, con figuras destacábeis como os capiteis con gatos. A decoración de capiteis e canzorros do interior e exterior tamén lembra á de Eiré, destacando, no exterior, os arcos lobulados da ventá da ábsida principal e o bebedor dunha cuba de viño. A ábsida norte foi derruída para construír a capela-panteón dos Torres Novaes, e o lado sur reconstruído totalmente no século XIX. A primeira mención segura de San Fiz como mosteiro é de 1199, nunha doazón de Urraca Fernández a “Sco. Felice de Cangas”, momento no que parece estar a construírse a cabeceira.