Tímpanos medievais da Galiza: Catedral de Ourense, a porta do Paraíso

Parece que esta catedral, segundo apuntan os datos, se construíu sobre o lugar onde se encontraba un antigo templo suevo. Pódense datar os inicios do actual edificio na segunda metade do século XII e os comezos do XIII, aínda que a súa construción continuou nos séculos seguintes. A este edificio súmanse engadidos e elementos góticos, renacentistas, barrocos ou neoclásicos. Estes séculos de historia construtiva van inevitablemente ligados a feitos de grande relevo que inflúen na súa propia estrutura. Como, por exemplo, as loitas sucedidas ao longo da Idade Media, que deixan unha pegada na súa fabrica, con torres e ameas, ao funcionar esta, en determinados momentos, como fortaleza. Cando no século XII se inicia a construción da Catedral de Ourense, as alusións a Santiago son inevitables. Aínda que son moitas as referencias, sobre todo no ámbito da escultura, é no Pórtico do Paraíso onde isto se fai máis evidente, se o comparamos co da Gloria. Pero estes dous elementos, tan semellantes a primeira vista, tamén agochan grandes diferenzas canto ao estilo. Este edificio é un dos exemplos máis destacados do Románico peninsular, a pesar de que, en moitas ocasións, se viu un pouco eclipsada pola súa proximidade á Catedral de Santiago. Ten planta de cruz latina, de tres naves e transepto destacado. Das tres ábsidas da cabeceira orixinal só se conserva unha, xa que no século XVII, ao construíren o deambulatorio, eliminaron as laterais. O seu interior presenta un aspecto sobrio, que invita á reflexión e á oración, seguindo os criterios da arquitectura cisterciense que, neses anos, estaba en pleno apoxeo e expansión. Polo tanto, neste conxunto construtivo albíscanse dúas fontes principais: a escola mateana, sobre todo na escultura, e o Císter, na estrutura. O edificio conta con tres portadas de grande interese. As portadas Sur e Norte, que presentan grandes similitudes, a pesar das reformas sufridas, e a do Pórtico do Paraíso. Portada norte Estruturalmente é moi similar á do Sur. Está flanqueada por dous contrafortes prismáticos, rematados en pequenas construcións en forma de torre inconclusa, apoiadas sobre ménsulas. Esta fachada sufriu unha reforma importante a finais do século XV, con motivo do ataque do conde de Benavente. O rosetón, o tímpano coa representación da Piedade sobre a portada, e algunhas das súas pezas son o resultado das obras levadas a cabo para reparala. O edificio conta con tres portadas de grande interese. As portadas Sur e Norte, que presentan grandes similitudes, a pesar das reformas sufridas, e a do Pórtico do Paraíso A portada posúe tres arquivoltas de medio punto sobre columnas de fustes cilíndricos; e sobre a porta de entrada, apoiado nas xambas, un arco polilobulado. É de destacar unha decoración moi interesante, aínda que lle falten bastantes elementos do conxunto orixinal. que foron substituídos por outros góticos. Segundo Bango Torviso, esta portada estaría dedicada á Virxe. Actualmente consérvanse as figuras dun apóstolo (libro) e un profeta (cartela) nas columnas interiores, e un anxo decapitado, na segunda da esquerda. Seguramente relacionado cunha posible Anunciación. No tímpano, situado sobre a porta e colocado sobre unha especie de telladiño ou saínte decorado, represéntase unha escena da Paixón, na que a Virxe con Cristo nos brazos, e baixo a Cruz, rodéase de diferentes personaxes. Entre eles, destaca no lado esquerdo a figura de San Martiño, no seu cabalo a compartir a capa co pobre. Portada sur Esta fachada conserva máis intacta a súa esencia orixinal. A portada estivo, tamén, enmarcada por contrafortes, dos que hoxe só resta un, o da esquerda. O da dereita foi substituído pola actual torre do reloxo. Neste caso, o tímpano situado sobre a porta preséntase liso, mais na parte inferior hai abundante decoración. A porta ten a mesma estrutura que a anterior. Tres arquivoltas con diferentes motivos, apoian sobre os cimacios, que á súa vez descansan sobre as columnas, neste caso, lisas con capiteis con decoración de tipo vexetal e con escenas mitolóxicas. Chegouse a expor a posibilidade de que o taller que traballou nesta portada o fixese tamén en Santiago, e que mesmo os seus integrantes fosen discípulos do Mestre Mateo. Pero o certo é que neste tempo, as influencias e expansión do seu estilo foron unha constante. Atendendo á súa decoración, nas arquivoltas observamos motivos de claras reminiscencias mateanas. Na exterior, temos unha forma en bocel abrazada por uns arquiños de ferradura. Na do medio, dominan as follas de col rizada colocadas radialmente, entre as que destaca a doela central coa representación do Salvador (decapitado), en actitude de bendicir. E, por último, na interior, doce personaxes con cartela dispostos radialmente, manteñen unha conversa, dous a dous. O arco da porta articúlase a base de lóbulos, que acollen diferentes escenas, nalgúns casos, de difícil interpretación. Nos lóbulos centrais, os dous personaxes coroados, corresponderíanse a Raíña de Saba e ao Rei Salomón, acompañado de Marcolfo. Mesmos motivos que encontramos na Portada da Catedral de Tui. O resto, podería relacionarse coa cetrería. Portada do paraíso O Pórtico do Paraíso queda protexido por un nártice como sucede en Compostela. A fachada quedaría aberta, sen portas, o que favorecería a visión do Pórtico. Pero esta fachada moi reformada, e o que vemos hoxe, é do século XVI. Con respecto ao Pórtico en si, segundo os expertos, este debeu iniciarse durante a terceira fase de construción da Catedral, baixo o control do bispo Lourenzo, e prolongaríase ata ben pasada a segunda metade do XIII. Estrutúrase mediante tres arcadas de medio punto profusamente decoradas. A súa iconografía está, como é evidente, inspirada na do Pórtico da Gloria. Aínda que a súa factura acostuma relacionarse coas maneiras góticas francesas, chegadas á Península a través da Catedral de Burgos. Sufriu varias reformas e modificacións desde, polo menos, o século XVI. As máis evidentes foron a substitución do tímpano por outro de dobre arcada no que aparece representado san Martiño, o engadido de esculturas doutros lugares, como a do Apóstolo sedente, ou a policromía do século XVIII. Nesta portada o autor, do que non sabemos nada, quería representar a Xerusalén Celeste, a Gloria á que o destino pode levar ao fiel, segundo as súas obras. Así, na arquivolta do arco central sitúa os vinte e catro anciáns da Apocalipse con instrumentos musicais, que están sentados sobre un bocel, utilizando unha solución diferente á de Santiago. Desde os arcos laterais, os benaventurados son guiados por anxos cara á Gloria, que estaría representada no tímpano central, hoxe desaparecido. Na arcada da esquerda, domina a decoración de tipo vexetal, con motivos estilizados. Na da dereita, pola contra, encontramos unha decoración figurada de grande interese. Neste caso, o tema baséase no Xuízo Final. Centran a composición, as doelas cunha cabeza de Cristo (Xuíz), e outra coa de san Miguel; e aos lados, benaventurados e condenados. Chaman a atención as escenas relacionadas co inferno, de grande expresividade. Rematan as esquinas os anxos trompeteiros. Neste pórtico existe unha evidente vontade de evocar o Pórtico da Gloria, como medio para prestixiar a sé ourensá, mais non para o imitar As columnas e capiteis concentran a maior parte da decoración escultórica do Pórtico. As estatuas-columna representan apóstolos e profetas, considerados principais sustentadores da fe, en moitos casos identificados nas lendas das cartelas que portan. Estas personaxes que transmiten unha imaxe idealizada e serena, relaciónanse máis coas esculturas da portada da Coronería Burgalesa, que coas do Pórtico da Gloria, dotadas dunha maior expresividade, naturalismo e vitalidade. Neste pórtico existe unha evidente vontade de evocar o Pórtico da Gloria, como medio para prestixiar a sé ourensá, mais non para o imitar. Nos capiteis encontramos, tanto motivos de tipo vexetal como figurativo. Partindo do bestiario medieval, podemos ver: sereas, dragóns, harpías ou centauros, entre outros. No caso dos capiteis historiados, chama á atención o dedicado ao castigo do usureiro, temática tamén tratada en Santiago. Na escena a personaxe principal, o condenado, leva a bolsa de moedas pendurada ao pescozo, mentres dous demos completan o castigo. Un estalle a extirpar a lingua cunhas tenaces, mentres o outro o ten atado polo pescozo. Taboleiros de xogos Nesta Catedral poderíanse destacar moitísimos datos artísticos e históricos, xa que estamos ante un dos edificios máis relevantes da Idade Media galega. Xunto coas portadas xa comentadas, no exterior consérvanse elementos decorativos de grande interese, que conforman un catálogo de representacións figuradas e vexetais dispostas ao longo dos muros e cornixas. Outros elementos a sinalar son: o coñecido dende antigo como “Claustra Nova”, as obras que forman parte do tesouro catedralicio, ou os sepulcros do interior. Secasí, se as súas pedras agochan algo curioso, e que moitas veces pasa desapercibido para o público en xeral, son os taboleiros de xogo. Non é este o único edificio medieval que conserva estes interesantes gravados. A Catedral de Tui, por exemplo, conta cunha boa mostra deles. No caso de Ourense, estes gravados localízanse sobre todo nas bancadas das naves laterais, e nun dos chanzos das escaleiras que dá acceso ao tellado da Catedral. Catalogáronse até seis deseños diferentes, correspondentes a tres tipos de xogos de taboleiros medievais (alquerque en nove, alquerque en doce, e o denominado como “tabulae lusoriae”). As súas pedras agochan algo curioso, e que moitas veces pasa desapercibido para o público en xeral, son os taboleiros de xogo Estes xogos recóllense no “Libro de xadrez, Dados e Taboleiros” de Alfonso X, O Sabio, no que se defende que Deus fixo os homes para que fosen naturalmente alegres, e que esta alegría é a que os levou a crear actividades e xogos para sobreviviren no día a día.