Sempre en Galiza

Para lermos Sempre en Galiza O Sempre en Galiza segue a ser a obra canónica imprescindíbel para coñecer a fondo o nacionalismo galego e a traxectoria política e ideolóxica do seu autor, Castelao. Nas súas páxinas recóllese e penéirase o mellor legado teórico deste movemento desde a fundación en 1916 das Irmandades da Fala, coas iniciais achegas da Teoría do nazonalismo galego (1920) de Risco e a Doctrina nazonalista (1921) de Ramón Vilar Ponte, mais superándoas coas decisivas experiencias do nacionalismo organizado en torno ao PG (1931), durante a II República. Nesta nova etapa, caracterizada polo seu activismo político, Castelao desempeña un papel de primeira orde na reorganización do nacionalismo arredor do novo partido como un dos referentes ideolóxicos máximos, reforzado polo seu papel de artista comprometido coa causa galega e mais polo seu traballo como voceiro do galeguismo nas Cortes Constituíntes (1931-33). Figura como cabeza visíbel da organización, desempeñando o cargo de Secretario Político do PG, a carón de Alexandre Bóveda, no cargo de Secretario de Organización. Precisamente, á memoria de Alexandre Bóveda, un dos principais artífices, xunto a Carvalho Calero, do Anteproxecto de Estatuto redactado polo Seminario de Estudos Galegos, vai dedicado o Sempre en Galiza. Para calquera lector e lectora actual o libro segue a conter claves e constantes de grande utilidade para comprendermos o que somos e representamos os galegos no Estado e no mundo. Loxicamente, ten que ser lido, á luz do contexto especialmente crítico en que tivo orixe e se redactou. A grandes trazos, unha etapa que vén definida polas grandes tensións xeradas polo auxe imperialista no mundo e o ascenso das ideoloxías fascistas. No nivel económico, pola crise de 1929 na esfera capitalista, que repercute, no caso galego, no fenómeno migratorio, cun parón inicial que posibilita o retorno de moitos emigrantes, e unha esperanzadora recuperación demográfica do país, acabando nun novo ciclo orientado a Europa e o propio Estado. No político e ideolóxico, os tempos da II República caracterízanse por unha crecente polarización entre as forzas republicanas antifascistas e as forzas reaccionarias, apoiadas na Igrexa e no Exército, que tampouco fai doado ser nacionalista ou selo sen debilidades e contradicións. Na mesma órbita do nacionalismo, é moi sintomática a existencia dunha gran diversidade e matización nos perfís ideolóxicos, non existindo un paradigma xeral e único. En calquera caso, esta polarización condiciona o PG desde a súa fundación case e arrástrao a unha toma de posicionamento e a unha evolución ideolóxica inconfundíbel, nas que se logran manter as coordenadas nacionalismo-patriotismo, internacionalismo-antiimperialismo, abríndose a un diálogo e entendemento coas forzas do chamado internacionalismo proletario. En segundo lugar, ademais de produto dunha época, o libro hai que lelo como produto dunhas necesidades e dunha interlocución cuns destinatarios. Non nos estamos a referir a cuestións estritamente individuais, pois a obra concíbese cunha vontade de servizo colectivo. Certo é que, ao longo do libro, nas páxinas dos episodios máis importantes, está presente o autobiográfico e o anímico. Latexan estados de ánimo diferentes, ás veces case antitéticos, que se corresponden co signo das circunstancias históricas. Nas primeiras partes do Sempre en Galiza encontramos un Castelao esperanzado na solución federal como saída democrática e racional a unha estruturación plurinacional do Estado ou, cando menos, a un entendemento que leve a bo porto o Estatuto de autonomía. Despois da Guerra Castelao mostra escepticismo e está convencido de que non hai que aceptar Estatutos rebaixados, radicalizándose nos seus postulados ideolóxicos. Libro I, a pedra angular Neste sentido, a introdución, chamada Adro, redáctase en “clave interna”, vai dirixida especialmente aos galegos correlixionarios. Recolle os artigos enviados en 1935 desde o desterro en Badaxoz á sección Verbas de chumbo de A Nosa Terra. A intención é claramente aleccionadora de cara á unidade interna do partido e a aplicación da súa estratexia de avance na aprobación e tramitación do Estatuto, contando coa “necesaria” alianza coas chamadas forzas republicanas de esquerda, e desautorizando calquera deriva reaccionaria (escisión da Dereita galeguista auspiciada por Risco) provocada por debilidades relixiosas ou actitudes contemplativas. O Libro I ten matices diferenciados con relación aos Libros II e III; baséase na experiencia política inmediata e carece, por así dicilo, de certa perspectiva histórica. Aínda así, ben pode ser considerado a pedra angular do Sempre en Galiza e contén, en esencia, o que logo se desenvolve ou matiza. Ao igual que o resto da obra, pertence á prosa xornalística ou prosa ideolóxica, modalidades que poden ser englobadas dentro do ensaio, xénero de gran modernidade e adaptabilidade para transmitir o pensamento crítico. Anticipa tamén o despregamento de Castelao no oficio de “animador de ilusións”, fedatario dun movemento organizado, teorizador e analista político, historiador ou sociolingüista, o que lle confire aos capítulos do libro variedade de rexistros e ausencia dun ton discursivo monocorde, máis notorio nas partes posteriores. Estas colaboracións teñen como principais destinatarios tanto os “antifascistas galegos” en xeral, como os antifascistas das organizacións afíns ao internacionalismo proletario. O libro circulou na clandestinidade pola Galiza en formato de peto reducido nunha edición do Centro Galego de Bos Aires A intención última do Sempre en Galiza é “desmontar” a lexitimidade do Estado español como construción histórica antidemocrática que é, baseada na opresión tiránica sobre as nacións, ao tempo que reafirmar a existencia de Galiza como nación e o seu dereito a gobernarse libremente, o dereito de autodeterminación. O Estado, valéndose de todo o seu aparello de poder (político, administrativo, militar) non só nega a existencia de Galiza como nación diferenciada e o seu dereito a decidir, senón que aplica políticas contrarias aos intereses da nación oprimida e das súas clases populares, pervertendo e degradando constantemente os seus trazos diferenciais, co afán de facelos desaparecer. O principio da soberanía como punto de partida A nivel xeral, constátase que a humanidade arrastra o problema histórico da perda de liberdade das nacións, dun grande e diverso conglomerado de nacións, cando o normal sería que todas elas contasen con liberdade e capacidade de decisión sobre o seu futuro. A solución para chegar a unha fraternidade universal, á concordia entre nacións, ten que partir do recoñecemento e respecto mutuos. O punto de partida é o principio da soberanía das nacións; teñen que ser libres para decidiren se queren ser independentes ou pactar con outras. Esta última, a vía federalista, como fórmula para chegar a unha convivencia e poder compartidos, só pode ser asumida baixo postulados como recoñecemento da existencia da nación e relación de igual a igual: “Toda federación é a resultante dun pacto, que non pode celebrarse cando as partes non teñen personalidade e liberdade para pactaren”. (Sempre en Galiza, p. 57). Castelao non se considera un polemista nin un simple teorizador. En primeiro lugar, para definir a nación procura intencionadamente unha concordancia que considera “venturosa” coa teoría da nación marxista, expresada, neste caso, con meridiana claridade, por Stalin. Non hai mellor cuña que a da propia madeira, atinado proverbio aplicábel á teimosa incomprensión do feito nacional por parte das organizacións de obediencia estatal afíns ao marxismo. Así pois, en todos os seus trazos, como realidade obxectivada, Galiza é unha nación. Parafraseando literalmente a Castelao: é un feito, non unha idea; é unha entidade real, non problemática. Esta definición de nación non admite devaluacións nominais posíbeis: nin rexión nin comunidade nin autonomía nin minoría nacional. Precisamente, neste campo xógase á confusión e sempre obra en favor do Estado opresor a propaganda difundida por diversos medios. Grave é cando se asume polos propios medios esa terminoloxía errada e se equipara Galiza a unha minoría nacional europea, cando, en realidade, a nación, é unha comunidade asentada nun territorio e a minoría nacional carece del. Tampouco se aceptan adherencias que desvirtúan a definición de nación como a intervención do factor racial. Nin a recorrente teima de vincular a existencia da nación ao grao de desenvolvemento da conciencia nacional. Desde Bos Aires até a clandestinidade na Galiza Coa axuda económica de moitos emigrantes e exiliados publicouse en Bos Aires o 10 de marzo de 1944 a primeira edición do Sempre en Galiza, van alá case oitenta anos. Correu a cargo do selo Edición As Burgas do Centro Ourensán e o atento coidado do autor, que encomendou reservar uns centos de exemplares para enviar a Galiza cando houber ocasión. En 1961, coincidindo co plebiscito do Estatuto do 36, sae á luz a segunda edición, auspiciada polo mesmo Centro. Engade sete capítulos como Libro IV, dunha segunda parte inconclusa a raíz da morte do autor. En carta que dirixe a Irujo en 1947, expresa a vontade de continuar a obra, “con la crónica exacta y documentada de todo cuanto ocurrió desde que mi tierra perdió su libertad, y si no llego a ver al pueblo gallego con los puños apretados espero que lo verán mis descendientes políticos”. O libro circulou na clandestinidade en Galiza en formato de peto reducido nunha edición do Centro Galego de Bos Aires; desta rexístrase unha cuarta edición en 1974. Posteriormente, unha de Akal, de 1976, como II tomo das Obras completas. En canto a edicións non venais, cabe salientar a facsimilar sobre a segunda edición, da Libraría Couceiro (1986) e as edicións críticas do Parlamento de Galiza (1992, reedición no 2000), cunha difusión reducida. En 1996, Laiovento tira do prelo unha edición crítica (Adro e Libro I) que, ante as ameazas de denuncia de Galaxia, é retirada. Co mesmo obxectivo de ampla difusión, en 1997, a AS-PG publica unha escolma do Sempre en Galiza. Galaxia publica a súa edición en 1999. Conta con traducións ao español, ao portugués (Através Editora, 2010) e ao inglés (2018), co título Forever in Galicia (sic!), editada por Francis Boutle Publishers. Escolma de textos Nación e dereito a decidir Ten Galiza un idioma proprio? Ten territorio diferente? Ten unha vida económica peculiar? Ten hábitos psicolóxicos reflexados nunha cultura autóctona? Pois logo Galiza é unha nacionalidade e, polo tanto, ningún antifeixista pode negarlle o dereito de autodetermiñación; é decir, o dereito a gobernar a súa vida. Non esquezamos que todos nós somos antiimperialistas. (p. 40) Unha nación é soberana e ten dereito a organizarse autonomicamente, sen máis límites que os derivados do respecto ao dereito igual das demais nacionalidades. A nación ten dereito a federarse con outras e a separarse da federación cando lle conviñer. Unha nacionalidade, pois, ten dereito, incluso, a constituírse en Estado independente. (p. 53) Cando un galego se decata das realidades do seu país e chega a sentirse fillo dunha nación privada de liberdade, debe defender a posición maisimalista que acabamos de esbozar, pois si Galiza é unha Terra diferente ten dereito a ser eisistente. E unha de dúas: ou negamos o caráiter nacional da nosa Terra ou temos que defender os seus dereitos. (p. 55) Non se trata de adoptar unha postura política basada no egoísmo picaresco, aínda que a política siga sendo un xogo de envite, porque queremos salvar os intreses de Galiza, sen desentendernos do intrés de Hespaña e do mundo; pero tampouco aceptariamos unha revolución que negase a dignidade do noso povo. Estamos fartos de ser unha colonia, e por moitas vantaxes que nos ofrecese unha nova colonización queremos ditar leis para gobernarnos por elas, sen inxerencias alleas. A liberdade é a única reserva con que contan os povos para crearen o seu futuro. E nós poderiamos hipotecar todo, menos o futuro. (p. 92) Eu dígovos que os galegos só impoñeremos respeto cando se nos considere capaces de tronzar os vencellos que nos xunguen a Hespaña e cando nós mesmos deprendamos a vivir con absoluta independencia dos hespañois. Eu dígovos que os republicáns vitoriosos intentarían, dispois da guerra, negarnos o Estatuto autonómico, e teríamos que loitar duro para conquerilo. E teño moitas razóns para esta sospeita, fundadas, todas elas, no coñecimento dos homes da República e na súa teima unitaria e centralista. E conste que tal convicción non me causa ningún pracer, porque somentes ante un separador me podo eu sentir separatista. (p. 153) Non sendo posible negar a perduración dos atributos nacionaes de Galiza –xa esaminados, un a un, no Libro I— é doado estimar a súa soberanía natural, i esta xerarquía, anterior e superior ás formas políticas, non pode satisfacerse con atribucións precarias e restrinxidas, concedidas por gracia do Estado unitario, é decir, pola ineisistente Nación hespañola, representada nas Cortes de Madrid; porque Castela e as súas rexións satélites, son maoría no conxunto hespañol, e co seu peso manteñen o caráiter subordinado dos demais “seres” nacionaes, producindo unha antinomía antre a democracia e o liberalismo (o problema das nacións é liberal). Non; a gracia do Estado sóio enche as necesidades dunha simple rexión, particularizada en algúns atributos da nacionalidade a que perteñece. Así pois, o sistema de Estatutos autonómicos é inadecoado e até ofensivo para os cataláns, galegos e vascos. Galiza, como Cataluña i Euzkadi, é unha nación, e, por consiguente, ten dereito a federarse con outros povos igoaes a ela; e non recoñecerlle a Galiza o dereito de autodeterminación —inclusive para vivir con absoluta independencia— será sempre un acto tiránico e antiliberal. (p. 322-323) ¿Serán os grandes Estados, unitarios e imperialistas, a forma definitiva das Sociedades humáns? Estes Estados formáronse por acumulación de vellas comunidades nacionaes, sistematicamente torturadas, para chegaren a unha aparente homoxeneidade. Os grandes Estados xogaron un papel necesario na evolución do mundo; pero serían, no futuro, a rémora do progreso, e a súa sobrevivencia sóio serviría para desviar o destiño ascendente dos homes. Así o home sinxelo cree que o mundo novo vai xurdir das ruínas dos grandes Estados unitarios. (p. 217) A lingua De todol-os vencellos sociaes dunha nación, a fala é o primordial i esencial, porque aglutina e caracteriza ós elementos do grupo e mantén a potencialidade do feito nacional. O apagamento dunha língoa corresponde á dexeneración do povo que a fala e á rendición da súa nacionalidade, pois desprezar a língoa materna é renunciar a sacratísimos dereitos. (p. 286) E diríalles máis: Prohibíchedes o galego nas escolas para producir no esprito dos nosos rapaces un complexo de inferioridade, facéndolles crer que falar galego era falar mal e que falar castelán era falar ben. Espulsáchedes o galego das eirexas, facendo que os representantes de Cristo esplicaran o Evanxeo no idioma oficial, que o povo non falaba nin comprendía ben. Refugáchedes o galego ante os Tribunaes de xusticia e chegáchedes a castelanizar barbaramente as toponimias galegas. ¿E de que vos valeu? Porque dispois de máis de catro séculos de política asimilista, exercida con toda riqueza de astucias e violencias, o noso idioma está vivo. Sodes, pois, uns imperialistas fracasados. (p. 42) Elementos que produciron a Guerra Adicarei este capíduo aos elementos que produciron a guerra civil, e para eso vou reproducir unha “caricature” que compuxen en Barcelona, mellorándoa no posible. Son tres elementos: o “militarismo”, que se consideraba ferido nos seus sentimentos patrióticos e hipotecou a independencia da patria; o “clericalismo”, que se consideraba ferido nos seus sentimentos relixiosos e xogou a Eirexa no xogo azaroso da guerra; o “semifeudalismo” que se consideraba ferido nos seus intreses e convirteu a súa riqueza en pólvora. Eles representaban o orgulo, a soberba e a vaidade; é decir, o máis vello, máis negro e máis podre da Hespaña centralista. (p. 195)