Raquel Díaz retrata as contradicións do progreso no Museo do Pobo

A Beira Alta, unha rexión do interior de Portugal, sufriu durante décadas unha historia de marxinación e de pobreza. Tradicionalmente, os seus habitantes viviron da agricultura de subsistencia e do pastoreo. Durante a ditadura salazarista, produciuse unha masiva emigración cara a países europeos como Francia, Alemaña, Suíza ou Brasil. Moitas familias cruzaban a fronteira de maneira clandestina para fuxir da miseria e da represión. Por se todo iso fose pouco, algúns dos seus habitantes foron obrigados polo réxime a loitar, entre 1961 e 1974, nas guerras coloniais que mantiveron o exército portugués e os e os movementos nacionalistas emerxentes nas colonias africanas de Portugal. A Revolução dos Cravos significou a fin da Guerra e do Estado Novo salazarista (1926-1974). O 25 de abril vivíase como unha festa nas cidades portuguesas, ero en zonas rurais como a Beira Alta, a vida non cambiou demasiado. Os retornados volveron das colonias e algúns emigrantes regresaron, pero a partir da década de 1980, o éxodo por motivos económicos continuou medrando e estas zonas permaneceron abandonadas. Laxeiro, a inconfundíbel personalidade dun artista sen estilo A artista Raquel Díaz -nacida en Ávila pero residente en Vigo- chegou á Beira Alta para unha residencia artística que a levou alí varias veces, e comezou a facer entrevistas á poboación daquel lugar, recollendo testemuñas que lle mostraron unha realidade que tiña moito en común con outras rexións rurais, mais cunhas particularidades históricas que orixinaron un proxecto de libro ilustrado, Regressar, no que reflicte esa diferenza que existe na cidade e no rural á hora de elaborar un relato sobre o 25 de abril. O Museo do Pobo Galego exhibe, até o vindeiro día 25 de agosto unha exposición que mostra o proceso de creación dese libro, que ten como punto de partida aquel proceso de investigación que levou a cabo a artista. Díaz atopou unha poboación envellecida que, "aínda que xubilada, continuaba a traballar as terras ou a dedicarse ao coidado do gando e que non era de todo consciente do seu papel marxinal dentro dos acontecementos que detonou a revolución de abril", declara Díaz en conversa con Nós Diario. Emigrantes e exiliados Escarvando na memoria dos habitantes da Beira Alta, Raquel Díaz atopou un discurso que raramente se pode detectar nos relatos oficiais. "Cada um de nós tem uma história de exílio. Não há família portuguesa que não tenha um emigrante", pode lerse en Regressos. Moitas das migracións eran, de feito, fuxidas clandestinas da ditadura, que daban lugar tamén a redes que traficaban coas persoas para que puidesen atravesar a fronteira cara ao Estado español para despois dirixirse a Francia ou ao centro de Europa. "Eran, de feito, migracións ilegais, porque a ditadura salazarista non permitía que a xente saíse do país. Era unha fuxida que podía dar cos escapados na cadea, en caso de que fosen sorprendidos na súa viaxe", explica a artista, que destaca os paralelismos que se poden estabelecer coa situación actual dos migrantes que veñen doutros continentes. "Unha vez no país de destino, atopaban unha situación moi complicada, non só polo choque cultural, senón tamén porque pasaban a vivir nunha situación extremadamente precaria, habitando en barracóns e ocupando postos de traballo moi inseguros e mal pagados". A guerra colonial tamén está moi presente nun traballo que lembra as levas obrigatorias. "Para aqueles pobos tratábase dunha guerra de liberación, mentres que moitos soldados que tiñan que, obrigatoriamente, estar do outro lado, non entendían que era o que estaban facendo alí realmente. Eu falei con xente de moi distinto signo político e o que tiñan en común era a desubicación que sentían ao regresar, un proceso de reinserción que non foi suficientemente acompañado polo Estado e que socialmente tampouco contou con demasiadas simpatías", afirma Díaz, abundando nun tema que só nos últimos anos está a debaterse en Portugal. A fronteira invisíbel: Galiza e Portugal seguen tendo dificultades para crear un espazo cultural común O libro trata de ser un relato coral que, a través da voces dos habitantes desa rexión quere deixar testemuña dunha historia non contada nos libros, pero cuxas consecuencias seguen vivíndose agora mesmo. "Eu creo que iso está sucedendo agora mesmo en moitas partes de Europa", apunta Díaz. "Hai un discurso sobre o progreso que está cheo de contradicións. Vexo na Beira Alta moitas casas ostentosas e diría que petulantes, construídas por emigrantes, que pretenden demostrar o ben que lles foi fóra. Pero a realidade é que non marcharon porque quixeron, que sacrificaron moitas cousas e pagaron un prezo moi alto para poder permitirse esa construción, e que sempre que poden -ás veces cada verán- volven á aldea que os viu nacer". Se cadra, o que sucede, aventura a artista "é que determinados modos de vida ván quedando atrás sen que ninguén faga nada por axudar a esas persoas que non saben ou non poden vivir doutra forma. A sensación predominante que notei entre eles é o de sentirse expulsados da súa terra". O sur progresista e o norte conservador "Depois de quarenta e oito anos de obscurantismo, eu creio que as pessoas já não acreditabam, nem nos velhos padres nem no regime podre... E a Revolução foi, de facto, total. Mas aqui na serra não... aqui era a escuridão completa, era só o amém", pode lerse nunha das páxinas do libro. O relato sobre o 25 de abril adoita esquecer eses recunchos do país onde a influencia da Igrexa era aínda moi poderosa e onde os cambios foron entrando dunha maneira máis pausada. A obra de teatro sobre Castelao que uniu Galiza, Portugal e Catalunya "No sur de Portugal a propiedade da terra estaba moi concentrada, había moitos latifundistas e, polo tanto, a revolución contou cun apoio popular que no norte, onde segue habendo un réxime de minifundio moi estendido, non foi tan amplo", afirma Raquel Díaz. "De feito, aínda existe algo de reparo en recoñecer que hai comunistas entre os habitantes desas aldeas. Dicíanme que a palabra 'camarada' seguía sendo perigosa onde há padre". Todos eses paradoxos da evolución dun país están presentes nun proxecto que Díaz querería mostrar na terra onde foi concibido. "Gustaríame que seguise o seu periplo expositivo e que o libro se fixese realidade, para que puidese chegar a esas persoas que me axudaron a elaboralo", remata a artista.