Xacio Baño: "Interésanme os descartes, a xente que non fai historia, que non triunfa, eses mundos B ou Z"

'Augas Abisais' estreouse a finais do pasado ano no Sheffield Doc/Fest, pasando logo polo Clermont-Ferrand ou o Festival de Xixón. Na procura dunha linguaxe propia, Xacio Baño afonda na memoria familiar para reconstruír, a través de cartas e o relato oral, a historia dun parente desaparecido, soldado dunha guerra que non era súa.
Xacio Baño na rodaxe de 'Augas Abisais'. (Foto: Roberto González)
photo_camera Xacio Baño na rodaxe de 'Augas Abisais'. (Foto: Roberto González)

Convertémonos en linophryne lucifer, eses peixes lanterna, para internarnos nas Augas Abisais da memoria, explorando os espazos da casa familiar, en Xove, onde se ergue o relato das cartas que reconstrúen a vida dun parente seu obrigado a ir á guerra con 17 anos, en 1938. Como foi atopar esta correspondencia?

Foi como xogar a Indiana Jones, buscando no faiado tesouros agochados entre baúis e colchóns vellos. Resultou unha alegría atopar as cartas de alguén do que case non sabía nada e cun transfondo tan solemne e grave como o dunha guerra, e tratar de imaxinar só cos textos o que pasou ese rapaz. Aí había unha película sobre un soldado calquera, gustábame a idea de facer algo con este descarte, alguén que non quería ir á guerra e foi, como tantos outros, levado a filas.

"Gustábame a idea de facer algo con este descarte, alguén que non quería ir á guerra e foi, como tantos outros, levado a filas"

Daquela pensou instantaneamente en facer un filme?

Cando din coas cartas viñamos de facer, un ano antes, a curtametraxe Eco [2015], cuns diarios da nai do actor Xosé Barato. Quedei moi prendido da lectura da palabra escrita e de todo o que agochaban os documentos, a caligrafía... Todo iso que ao final non se podía levar ao filme. Ao atopar as cartas, decateime de que aí había algo que quería seguir investigando: todo o que non se di, como decoras as cartas... Mais tiña claro que non quería facer unha curtametraxe sobre a Guerra Civil. Hai moita xente que xa falou, e moi ben, sobre iso. Eu quería tratar outro tema. E apareceu unha fotografía nun armario deste home. Cando atopei o cadro, roído polos bechos, souben que ese era o filme que eu quería facer, sobre como traballa o esquecemento, como nos imos convertendo en negros absolutos na nosa existencia.

Augas Abisais arrinca xustamente cunha cita de Navokov nesa liña: "A nosa existencia non é máis que un curtocircuíto de luz entre dúas eternidades de escuridade". O traballo coa luz vólvese fundamental para traducir o esquecemento esteticamente. Como se chega a ese tratamento?

Eu son montador e penso ideas de como empregar o cinema e os seus recursos narrativos para contar. Unha das miñas anotacións de hai algúns anos era meter unha luz na narración, que se prendese e apagase cambiando todo o espazo, a relación coas personaxes... Isto xuntouse con esta historia das cartas e foise fechando coa idea de zona abisal.

Foi moi bonito cando lle dixen a Lucía Catoira Pan, a directora de fotografía, que quería facer unha curtametraxe sen iluminación, sen focos. Escura, nocturna, de soño. Cunha soa lámpada. Traballamos para ver como chegar con ese nivel tan feble de luz para levar ao espectador a ese estado de durmideira. De feito, dáme moita mágoa non ter podido velo aínda en cinemas polo tema da pandemia, creo que é unha proposta que se vai gozar moito máis en sala, coa escuridade e o traballo de son de [David] Machado.

O filme explora o oco entre a realidade e o mito, pois os textos das cartas entran en tensión co relato oral, sobre a imaxe que se transmite desa persoa.

Si, para min era moi importante ese contraste. O cinema ten dúas ás. Está o soño, a imaxinación, con Méliès e a creación de mundos, pero tamén está o documento. Eu tiña claro que o filme debía ser unha confrontación entre esas dúas naturezas do cinema, entre a sequidade das letras, aséptica, sen moito dramatismo, en contraste co relato oral que conta a miña avoa Pepa. Ela non coñeceu este home, o que sabe del é o que lle contaron, nin leu as cartas. Pero gustoume moito desde o inicio como ela conta a historia dun heroe, unha fábula. Como adorna o relato e se xeran as hipérboles, as mentiras e todo o que se crea durante 80 anos de contar un conto.

"A miña avoa Pepa non coñeceu este home, o que sabe del é o que lle contaron, nin leu as cartas"

Comentaba antes a atracción que lle causa a palabra escrita. Este filme relaciónase con Eco dentro dunha triloxía arredor desta tópica que rematará con Recordos. Saúdos. Apertas. É un título tamén moi epistolar.

Si, estou agora traballando nesta terceira parte que ten a ver coas postais de Santiago de Compostela. Eu vivín alí durante dez anos e a miña relación coa cidade é un pouco estraña. Sentíame algo lonxe da zona vella e do turista, e iso deume para reflexionar sobre a idea de urbe que transmitimos e que vendemos.

"Sentíame algo lonxe da zona vella e do turista, e iso deume para reflexionar sobre a idea de urbe que transmitimos e que vendemos"

Colecciono postais escritas de Compostela e por aí vexo e aprendo como se transmite esa imaxe, como cambia, como a visitan os turistas, os traballadores ou os habitantes. As postais tamén van debuxando outra cidade máis imaxinaria, máis sentimental. Isto vai ser unha longametraxe mesturada con ficción, a ver se nuns anos o podemos facer.

E ten algún outro proxecto no horizonte?

Estamos con outra curtametraxe. Agora, co da pandemia, custa moito rodar ficción con todas as restricións e tensións... Imos facer un documental cativeiro, entendendo isto como "feito coas mans", como Augas Abisais, por primeira vez na miña carreira en fílmico. Traballamos sobre a idea do descarte, outra vez, pero na fotografía: como rexeitamos onde saímos mal, onde se cola un dedo ou queda sobreexposta... Todo o que narra ese relato negado da nosa existencia, a nosa relación actual coa imaxe, tan presente nos móbiles, o como se forma nas redes sociais. Todo este tema do Eu e a fotografía.

Debilidade polos descartes

Xacio Baño mergúllanos nos fondos da memoria, un lugar tan escuro e incerto como as fosas abisais. Algunhas das imaxes máis impactantes tornan as paredes en paisaxes acuáticas, proxeccións nas que o director agradece a pegada de Laura Iturralde: "Ela puxo todo o seu saber e saíu unha peza máis teatral, de atmosferas e de xogo coa transformación do espazo".

"Penso que é máis reto traballar cos descartes, ter unha historia anódina e darlle o pulo desde a visión e desde a narración", confesa

Un recurso que se emprega, na procura dunha linguaxe propia, para falar deses "descartes" que reaparecen na súa obra. "Penso que é máis reto traballar con eles, ter unha historia anódina e darlle o pulo desde a visión e desde a narración", confesa.

Baño demostra de novo a súa habilidade para pór a lupa na "xente que non fai historia, que non triunfa, eses mundos B ou Z é onde me sinto máis cómodo", di. "Nos festivais, interésame máis falar coa xente que non é do gremio, os outsiders", engade.

Comentarios