Antropoloxía

Purificármonos no solsticio de verán

O solsticio de verán vénse celebrando desde o pasado máis remoto e, desde entón, son milleiros as fogueiras que iluminan o mapa da Galiza. O San Xoán, festa de orixe pagá, forma parte da tradición e do patrimonio cultural. Poucas celebracións teñen tal nivel de implantación e enraizamento popular, ademais da rica e vizosa tradición histórica.

Un neno observa as lapas na noite de San Xoan
photo_camera Un neno observa as lapas na noite de San Xoan

Salto por riba
do lume de san Xoán,
para que non me morda
cadela nin can
nin bicho vivinte
que ande polo chan

Cóntanse por ducias os refráns e as cantigas que beben do San Xoán, unha das festas máis populares das que se celebran na Galiza. Catarse colectiva, é esta unha cita ancestral que amalgama elementos animistas, panteístas, celtas, gregos e romanos. As cacharelas; as Herbas de San Xoán; as sardiñas molladas no pan de millo; o roubo de cancelas… fan parte da linguaxe simbólica dunha data de socialización, non só entre persoas, senón tamén coa entorna, coas especies vexetais e animais e, sobre todo, co pasado. Unha data na que a dualidade ben/mal cobra o máximo significado.

A cristianización bautizou o solsticio de verán como San Xoán (polo nacemento de Xoán o Bautista), unha festividade eminentemente popular. Que sexa a xornada de máis sol e, por ende, de máis luz implica que sexa considerado o día máis sagrado do ano. Deste feito derivan boa parte das características do San Xoán, segundo explica, en declaracións a Sermos Galiza, o antropólogo Xosé Ramón Mariño Ferro, “considerábase o día máis santo do ano por ser o de máis luz”.

A respecto do San Xoán, o profesor da USC sinala que serve de modelo para dar conta das festas católicas, “todas posúen o mesmo esquema: teñen a véspera, onde se ritualiza o mal, que se enfronta ao ben e o ben maniféstase o día santo”. “O día anterior teste que purificar para entrares no día sagrado e os medios de purificación por excelencia son o lume e a auga”, engade. Dualidade ben/mal Así, afirma que na noite do 23 se celebra o mal, “dise que é noite de bruxas e róubanse cancelas, que vén a ser a ritualización do caos, de facer mal e ir contra o sentido de propiedade, porque a cancela marca a orixe dunha propiedade. Tamén se rouban o arado… ou calquera outra propiedade, aínda que a cancela é a máis significativa”. Despois do mal, chega o ben, e “hai que purificarse mediante o lume, saltándolle por riba e limpando as impurezas, e mediante a auga, lavándose con ela”.

A auga ten un forte simbolismo na tradición pagá e na cristiá. Relátao Vítor Vaqueiro na obra Mitoloxía de Galiza, “os crentes lavan as mans, a face ou outras partes do corpo co desexo de obteren curación –nun xesto claro de paganismo– ao tempo que recitan pregarias pertencentes ao corpus cristián. O mesmo ocorre na data de San Xoán, onde se conxuga esta festividade cristiá con accións como a recollida da auga de sete ou nove fontes”.

O escritor alude en Mitoloxía de Galiza á lenda que di que beber no solsticio de verán a auga de nove fontes é unha maneira eficaz de combater o bocio. Mais non é a única, porque a noite do 23 de xuño equivale a rituais, a maxia e a sortilexios. En relación coa auga, dise que o mar fica revestido de maxia, pois tomar baños no mar, recibindo nove ondas, cura as doenzas e ten propiedades fecundantes. Hai outras lendas ben curiosas: na noite de San Xoán poden oírse as campás de Antioquía, que foi asolagada nas augas da Lagoa de Antela. Na mañá do 24 asomaría sobre as augas a punta da torre desta cidade lendaria que testemuñou Vicente Risco.

Das campas ás praias

Se a auga é fundamental no San Xoán, tamén o é o lume, considerado un ente purificador, protector e sagrado. Mais non só. E é que as cacharelas posuían un claro compoñente social, segundo salienta Mariño Ferro, “facíase unha fogueira en cada casa e en cada aldea e nas cidades, en cada barrio, pois desa maneira marcabas a personalidade desa casa, desa aldea e dese barrio”. Porén, nas últimas décadas “perdéronse as campas e os espazos abertos nas urbes, invadindo e degradando as praias coas fogueiras”, lamenta Felipe-Senén ao respecto, para quen o 23 de xuño é a festa do solsticio; dos catro elementos –auga, terra, lume e aire–; da familia, do grupo e da tribo. As lendas populares din que afumarse afasta os malos agoiros e as bruxas, ademais de liberar do mal de ollo e das envexas. De feito, existía o costume de afumar o gando (coa queima de leña verde) e considerábase que as lumeiradas servían como protección para as colleitas de millo e centeo. Segue a manterse na actualidade o salto á fogueira, que segundo a tradición sempre debe ser en número impar.

Desa linguaxe simbólica que representa o San Xoán forman parte as sardiñas, por algo “No San Xoán a sardiña molla o pan”. Trátase dunha tradición que, como conta Mariño Ferro, foi estendéndose polo país, mais é propia da costa, “hai que ter en conta que antes o peixe fresco non se comía en todas as aldeas”.

Alén da Galiza

A coñecida como noite máis curta do ano tamén se celebra alén da Galiza. En Portugal destacan as coñecidas como Fogueiras de São João, cunha forte implantación no Porto. Son salientábeis as festas catalás e valencianas; así como as nórdicas; as francesas e as británicas. Lume, auga, rituais con herbas e xantares populares son características do San Xoán máis alá do país, como o caso do Sankthans danés, que se remonta á época viquinga; o Jonsok noruegués ou mesmo o Jaanipäev estoniano.

[Esta información foi publicada no número 301 do semanario en papel Sermos Galiza]

Comentarios