Os primeiros xornais en galego: 'A tía Catuxa'

Mui agradecida Amiguiños da miña alma: Nunca saberei como pagarlles tanta venebolencia, tanto favor hastra agora inmerecido. Tódolos exemprares que da mina estampa se imprentaron o domingo derradeiro, tiveron dono. E foran iles mais! non me chegaron a media merenda! Como que si quixen mandar á fora os de maor precisión, tiven que suspender a venda diles no millor da conta: cando os rapaces que os pregoaban non daban feito a corbar cadelas por Catuxas, que, polo visto, foi cando vostés lle iban tomando sustancia colléndolle gusto os meus parrafeos. E hoxe aínda e o dia que me están querbando a cabeza por mais númaros daquiles, e hastra pidíndomos cuasemente por memoriás. E están nas mans de quen non se descuidou en percuralos, tendo, polo tanto, o gran sentimento de non poder compracelos!. Podo pidirlles mais? Xa se ve que non. Burriña de min! Quixen imprentar dous milleiros de Tías Catuxas e, por guiarme por quen non entende da misa a medias, amoqueime. Porque decote unha muller agasallada onde queira que se presente, onde queira que se alcontre, xa sabia eu o domingo derradeiro que por unha cativez, por unha chilindrinada de catro cadelos ó mes na vila e dous reas fora dela, naide se astreveria hastra por delicadeza a zarrarme as súas portas; e mausimemnete agora que coñecen a verba que uso, os puntos que calzo e as pulgas que teño. Abasta que se tratase dunha Muller, d´A Tía Catuxa. Porque unha muller e capaz de darlle a volta a medio mundo. E todo polas condenaitas das faldras!. Que atrautivo teñen! O deño, pra tentar as criaturas, vístese de muller. En figura de home, non conseguiría nada; de muller vence canto lle da a gana, alcanza o que quer, allana todo. Porque do demo sin faldras, seria tanto, como dicir un Sanson sin pelo, un Martines sin vara, un Lazaro sin sufraxio universal. Proba ó canto: Unha vez púxolle custión o tio Xeronimo das Candinas ó meu compadre Alberte, porque lle entraron as galiñas diste na horta e lle dipinicaron unhos cantos pes de leitugas que acababa de trasprantar e o xuez, fundándose en que resultaba probado que efeutivamente as galiñas do meu compadre foran as que fixeran o estrozo aquil, xa diutara sentencia condenandoo ó pago dos danos e as costas. Mais mitinme eu de por medio e “cataprun” o xuez revira a sentencia con soilo un considerando do que adiciona: O de que as galiñas non eran cadelos que poideran poñérselles bozo no fuciño, nin becerros ou bestas de arrieiro que poideran atarse cunha corda pólo pescozo pra telas suxetas; e condenou, polo tanto, ó tio Xerónimo, como mal pidente ó pago das ditas costas cós demais aprecibimentos e responsivas da lei. Conque, agárranme esa mosca polo rabo! [Artigo de redacción publicado no número 2 de 21 de outubro de 1889] A romaría Nos Infernos, á 26 de Xaneiro do ano 5887 do reinado de Lusbel. Mas crencias relixiosas, dinantes tan escesivamente arraigadas no pais, van decrecendo notabremcnte a medida que as oleadas de civilizacion invaden os mais escondidos e poetecos lugares onde se celebran estas festas, tan carauteristccas da rexion gallega. Aquela fanateca fe cristiana e aquelas crencias que as veces faguían persentar ó tipo gallego coma un ser todo supersticions desparecen coa mesma lentitú con que as densas bretemas da noite, desfanse ás raiolas do sol que nasce. Hoxe no dia son contadas as imaxes que levan as suas hermidas as grandes carabanas de romeiros que as visitaban non fai moito tempo. Son poucos os que, coa fe no curazón e os rezos nos labeos, impoñense o traballo de andar descalzos a pan e auga catro, cinco ou mais legoas pra ir a ofercer á santa ou santo milagreiro o ouxeto da súa devocion, que consistia unhas veces en cera, trigo, centeo, millo e liño;e outras en aceite, galos, polos, lacos e untos, en troques de que lles botase o meigallo fora ou as librara do mal do aire. Poucas xentes sencillas quedan daquelas que se ofercian a camiñar de rodillas polas frias ou caldeadas , segundo o tempo, lousas do adro, vistían habitos e levaban consigo ollos, brazos, cabezas e pernas de cera que adicaban a santa ou santo polos males que lles curara. Hoxe casque ningunha das persoas que van a romaria se cuidan de rezar; mais que por devocion, van por adivirtirse e troulear: boa proba desto e que a maor parte son das parroqueas cercanas á hermida, e bastantes do pobo imediato que, seguindo a tradicional costume que herdamos dos nosos antepasados, buscan na romaria pertesto pra pasar un dia de boa vida. A festa do Santo Patrón celébrase de ano en ano, e é a de mais lembradia e sona da parroquea. A ela acoden mozos e mozas, vellos e vellas, rapaces e nenas dos lugares daqueles contornos e algunha que outra persoa de lonxe que inda ten fe nos milagres do santo. A capilla onde se venera a imaxe non sempre se asenta nun erguido curuto; polo regular, atópase no repregue do monte, anque algunhas hai agachadas antre a frondosiáa da fresca ,e verde arboreda, na que troulean e brincan os mozos ó son da melosa e feiticeira gaita. O vispora da festa, e así que escomenza a anoitecer, a mocedá da parroquea, acompañada dalgún vello churrusqueiro ven cantando polas corredoirasde cara a hermida do santo: ala lonxe oucense fortes atruxos e tenras cantigas dos mozos da outra banda que tamén acoden a velas vesporas. O santuario acostuma a estar arrombado a concencia, polo sancristán que nestes dias afánase por poñelo o mais rechamante que a sua intelixencia de artista lle aconsella . A imaxe do santo, que viste a roupa das festas, está ,mui alumeada por velas de difrentes tamaños que lle deu a devocion dalgunhas veciñas. A xente sai e entra no tempro deixando as suas ofrendas metalecas no prato que, custodiado por un home que moitas veces e o maordomo da festa, hai riba dunha mesa diante dunha santa que se atopa grandemente alumeada por candeas. No adro, as rosquilleiras sentaron os seus reales: levantaron alpendres feitos con estacas e lenzos que asomellan tendas de campamento: debaixo diles e enriba de mesas cubertas con limpas servilletas, ofercen milindres, rosquillas, dulces, viscoitos, botellas de risolio, caramelos, cigarrillos e refrescos que fan con auga, e azucre do moreno, dempois de que os avellóns fartaronse de chuparlle a súa almibarada sustancia. [Artigo de Francisco Portela Pérez publicado no número 12, o 11 de xaneiro de 1891] Os contidos estiveron na liña doutras publicacións en galego do momento A Tía Catuxa de riola A Tía Catuxa, antusiasmada ó ver o entroido, deulle por faguer unha arroutada. Meteuselle na cachola nin mais nin menos que ir.dar unha volta a Lugo arrematar o entroido, e asiña o fixo. Non coiden, quizais, que foi por velos tunos:cal foi entoxo da vella e nada mais. O conto foilles que cheguei ala. Faguía un curisco mil demontres, custándome moito traballo alcontrar sitio onde quentarme ben. Pro como Dios sempre axuda ós velliños topei dun rapaz gallego enxebre si os hai, que se puxo tolo, coa alegria de verme pola sua casa, tratandome coma si fora unha rapaza de vintecinco anos con quén tivera mentres casarse. Pouco faltaba pra dalas doce cando dei coa casa del. Así foi que de seguida nos puxemos a xantar como si nada fora. E, como bos gallegos, decontado entramos en confianza ; fúmonos pra cociña a carón do lume pra escorrentalo frio, e loigo me puxo unha taza de cimos que me desentomeceu as xuntas todas, dándome a vida. En canto botamolo os cimos que a verdá abren as ganas de comer que da xenio, aparesceu na mesa unha gran fonte de lacós con grelos. Eu, que son dada as frebas de demoro, non sei cal me sabia mais, si os lacós ou os grelos, tan mantecosos estaban istes. Non me daba conta de min; canto mais comía, paresciame que tina mais gana. Dempois puxo un par de capós que soilo o cheiro levantaba a paletilla. ¡Madia che leven os menistros e os caciques de Madril querer estar no menisterio póla Navidal!. O pavo, saber, sabe pro un capón de boa ensúlia, e capaz de lle dar a un vocacion pra menistro. Asiña foi que dun deles nin quedou cuxote, nin peituga, nin nada; a pouco mais hastra me como os osos. ¡E pra mais tiñan unhas magriñas de xamón no sitio das tripas, que xa, xa! Por todo elo, como viva, non agardo pro entroido do ano videiro. Na Navidá, aló me pranto outra vez pra lle metelo dente ós capós. Meu amigo xá ten renteira segura pra lle axudar a comelos. De outros pistos xa non me lembro; soilo tiña um sentimento, e era do que non lles podia entrar coa mesma gana do que os do principio. Pro inda faltaba o millor: acabadolos pratos de carne,veu unha man de dulces compangos da terra de Lugo que namoraba tan soilo o velos. Ali coas grandes roscas banadas de Viveiro e dos sustanciosos biscoitos de Monforte, estaban mescradas as pequenas_rosquillas de Samos e habia queixo alto de San Simon, pequeno e sustancioso da Ulla e un do Cebreiro que pesaba media arroba gallega. E a todo esto unha augardante da terra e ainda me aparesce que non se me foron os fumes que medeu. Venia a hora que topei con tal rapaz. Non pensaba a vella Tía Catuxa botar un dia de entroido tan farturento e compreto; pro abofellas que non ha perdelas mañas pro adiante. [Artigo de redacción publicado no número 17, o 15 de febreiro de 1891] Lerias Deixou de pubricarse na ciudá de Lugo, o somanario gallego A Monteira, que via a lus todolos sábados. A pouca saude que desfruta o direutor, noso estimado e ilustrado amigo Don Amador Montenegro, a enfermedade que padece algunha das presoas da sua familia e as ocupaciós crecentes doutros redautores, foron a causa de que o noso compañeiro suspendese a súa pubricacion por tempo ilimitado. Sentimolo, afellas, non soilo porque era un decidido defensor dos intereses rexionales, sinon porque era o uneco que se pubricaba en gallego e por tanto con quen podía parolar esta vella. Sin embargo, si dalgunha hora de vagar poden dispoñer os siñores Montenegro e Pardo Saavedra, iste ultemo redautor d´A Monteira falen coa A Catuxa que dende agora ofercelles as suas colunas, pois terá gran compracencia en insertar traballos de tan entuseastas gallegos. [Artigo de redacción publicado no número 11, o 4 de xaneiro de 1891] Anticaciquismo A Tía Catuxa, subtitulado “Semanario galego de intereses e literaturas rexionales” saíu á rúa a finais de setembro de 1889 como continuador do semanario O Galiciano. O Galiciano foi unha publicación monolingüe editada en Pontevedra na penúltima década do século XIX. A súa primeira etapa alongouse desde agosto de 1884 até finais de 1887, volvendo aparecer en 1888 baixo o subtítulo de Semanario Gallego, mantendo a mesma intención e orientación ao longo de toda a súa existencia. O seu núcleo impulsor e mesmo o seu primeiro director e administrador, Rufino Pérez, ocuparon as responsabilidades chaves n'A Tía Catuxa. O semanario publicouse desde setembro de 1889 até febreiro de 1891. Impreso no obradoiro de A. Landín, o modelo d'O Tío Marcos da Portela estivo moi presente nos seus promotores. O propio nome da publicación, A Tía Catuxa, gardou semellanzas coa popular revista ourensá, sendo constantes as referencias nas pezas propias ao periódico de Lamas Carvajal. Porén, na liña d'O Galiciano significouse pola súa coidada proposta gráfica, onde botou man do debuxo humorístico para tratar temas de actualidade. O xornal caracterizouse polas súas críticas á emigración como expresión dun problema económico estrutural na formación social galega A Tía Catuxa estivo dirixido nos momentos iniciais por Rufino Rivera Losada e posteriormente por Francisco Portela Pérez. O primeiro, delineante e funcionario, dirixiu ademais d'O Galiciano, A Tía Catuxa, sendo habituais as súas colaboracións na prensa protonacionalista co pseudónimo d'O Galiciano, onde deixou un bo número de relatos en galego, destacando, ao tempo, como dinamizador social e cultural, até o punto de ser o primeiro promotor do concurso de Maios de Pontevedra. Pola súa banda, Portela Pérez, presidente da Sociedade Artística Musical e fundador do Coro Galego, fixo parte do núcleo fundacional da Real Academia Galega, sendo unha sinatura habitual de publicacións como O Tío Marcos d'A Portela ou A Monteira. O xornal contou entre os seus colaboradores con membros das diferentes correntes do movemento rexionalista. Así, entre os pontevedreses sinaláronse as sinaturas do perito agrícola e xornalista José López Otero, do funcionario e escritor Ramiro Vieira e do traballador público e xornalista Javier Valcarce Ocampo. Do resto da Galiza contou coa colaboración de Xenaro Mariñas González, Xesús Rodríguez López, Cesáreo López Pinal ou Roque Pesqueira Castro, nomes habituais das publicacións promovidas pola corrente social protonacionalista nos anos inicias da I Restauración. Os contidos do xornal estiveron na liña doutras publicacións en galego do momento. O xornal caracterizouse polas súas críticas á emigración, como expresión dun problema económico estrutural na formación social galega, a súa denuncia aos abusos do poder, concretados na lóxica do caciquismo en tanto piar do réxime político do momento, a contestación ao modelo de propiedade da terra, simbolizado na permanencia dos foros, e na confrontación cun réxime fiscal abusivo, exemplificada no imposto de consumos. Ao tempo que fixo unha defensa sen concesións do idioma e da cultura propia do país e da Galiza, operou como un espazo para as composicións literarias en galego, destacando a presenza de poemas e relatos nos seus números.