Os primeiros xornais en galego (1840-1912): O Tío Marcos da Portela

"Ós meos compañeiros de monteira" Eiquí me tedes tan prantado como Dios me deu, co-ista cara de home de ben, pois é necesairo que sepiades que eu son un gallego enxebre; tan enxebre cal os do sigro dazasete, que gastaban monteira e calzós de rizo. Non son dos gallegos dagora que parés teñen vergonza de levala na testa trocándoa (vállachos xudas) por un mal chapeo de palla, que máis ben se asemella a unha cunca de de come-lo caldo. Fólgome moito de vervos tan garruleiros e con tanta saúde. Eiquí me tedes, disposto a botar un parrafeo convosco. Eu son o Tío Marcos da Portela, veciño da Granxa fai moitos anos, dono dalgúns eidos, dalgúns bacelos que me dan de dous a tres olas de viño no ano, que repartido con cencia, chégame dabondo pra botar un neto, cando fan algunha millora na nosa terra de Galicia; (acórdome ben que botei catro no mesmo día en que souben que us cantos gallegos amantes das súas grorias tomaran o acordo de celebrar no segundo centeário do Nacimento do P. Feixóo, us Xogos Frorales), son polo tanto un home merecente de ser escoitado; amigo de chamar as cousas polo seu verdadeiro nome, falador como moitos, honrado como poucos e defensor do nosos lenguaxe como ninguén. Quero botar algúns parrafeos cos gallegos, porque os estimo moito e cobizo decote o voso ben. Quero, que cando veñades á feira, decamiño que mercades o pantrigo, merquedes tamén unha distas follas, e dempois, cando cheguedes ó lugar llas deades a leer a cantos máis millor. Eu son un aldeano de moita paz e non teño mentres de rifar con naide. Si levo iste pau na man direita, é por causa dos graxos de Ourense, que teñen dende longos tempos, a mala costume de baternos cada lombeirada, que nos esboiran as monteigas, non, pois como se metan comigo non lles irá ben! Escoitádeme, pois, que vos falo do que vos convén ter na mamoria. Non solo falarei eu, sinon que tamén me axudarán algús que botan cada parrafeo que dá xenio escoitalos, según iredes vendo co tempo. Por hoxe quedaredes satisfeitos con saber as miñas intencións, que abofé son craras coma a auga e cal o sol locentes. Cobizo que non haxa un curruncho na nosa pátrea, onde non se oia o noso brando e melodioso lenguaxe, limpo das misturas doutras lenguas; nos fiadeiros, nas romaxes, nos parrafeos coas mozas, nas cantigas, en todo, e necesario que resprandeza a nosa fala: isto tedes que comprir ó pé da letra, si é que tedes o nobre anhelo de conseguir a prosperidade dista adourada rexión, botando asina os novos cimentos dun porvir che de groria. Cobizo que haxa máis unión entre vosoutros, (dáme noxo decilo) en ves de andar a paus nas romaxes como facedes os dos povos cos outros, fora millor e máis saudabre pra o aadiantamento dos vosos intereses morales e materiales, que vos axuntásedes tódolos días de festa, xiquera fose unha hora, pra falar do que vos convén, pra leer algunha cousa que vos sirviría de instrución, pra discurrir, pensando moito e con acerto, o medio de millorar os cultivos, de facer mor e máis produtiva a cría do gando, i outras cousas que vos fan falta pra que podeades vivir máis desafogados. Mentras non fagades isto, non vos matedes por darlle voltas ao conto, pois solo asina trocaredes de sorte. Cobizo que haxa máis amor ó traballo, e menos nugalláns que queren vivir a conta doutros, valendose de pedir un anaquiño de pan de porta en porta, e xuntar algúns ichavos, pra poñer vacas a medro, (os de Santa Mariña do Monte, teñen a palabra). Os señores abades deben poñer mao forte nisto. Vergonza dá ver homes que teñen terras que traballar e forza para facelo, polas calles do povo, finxíndose enfermos, improrando caridade, cus ollos de carneiro morredizo, sendo asina que se atopan bos, e dispostos a botar carreiras, como lebres. Isto é un dos males que nos afrixen, e temos o deber de precurar darlle sin perda de tempo, polo mesmo que é moita consideración un remedio fixo. Cobizo, en fin, que todos traballemos xuntos e con ánsia polo noso ben: que precuremos espertar diste sono que nos vai matando pouquiño a pouco. De canto vos falo, e de moitas cousas que polo de agora gardo pra min, (que nunca foi ben falalo todo dunha vez) iremos botando algús parrafeos nas follas que irán siguindo si é que a Dios lle ten conta deixarme vivir neste valle de bágoas e sofrimentos. Agora falemos doutra cousa, pois xa vexo que o diaño de Antón das Curaxeiras, está rabexando por botar un parrafeo comigo: iste mozo é moi sabido e falandeiro. Escoitemolo un pouquiño. - Vos dias Tío Marcos, polo que acabou de latricar, conezo que ven vosté cos millores deseios pra nosa terra i entón penso que non irei fora de camiño, si lle pergunto algunhas cousas que quixera saber a cencia certa: por exempro, en que estamos co ferro-carril da Cruña? A min dixéronme que facía falta nas estaciós un crego e un ciruxao.–Home, seica o demo anda solto, cando recordas unha cousa deixada da mao de Dios xa fai catro anos polo menos. Certas custiós hai que deixalas por non andar a paos con moitos galopís que non fan máis que limparnos os cartos. - Pois eu non teño ise xenio, nin sempre gardo a pacencia na faltriqueira, asina e, que pra desafogar a mala idea que lles teño, compuxen istes ringuilós pra que vaian levando que contar. Diaños coa Empresa do Noroeste, que fai dez anos pras miñas contas que están facendo que fan a vía do noso ferro-carril, i agora, dempis que os cartos nos foi levando, vennos dicindo pra fin de contas, que non ten cartos, que non ten creto; que é necesario lle dea máis prorrogas, e que os barullos que hai en Galicia, en pé non deixan cousa con cousa, e sempre asina, dálle que dálle, minte que minte, chora que chora; Diaños che leven a tal Empresa; Seica nos queren come-la broa? Outro tanto, sin porlle nin quitarlle coma, digo da de Ourense a Vigo, pois fan unha boa parexa. - Ben, home, ben; ti xuzgas que fixeche unha gran cousa, pois velaí tes como vives enganado. Os argallás e pousafoles a quen lembras, ouvirán o que falas, como quen oi ouvear os lobos de lonxe. Iste sempre veu sendo outro mal pra Galicia: fálase moito e non se fai nada. - E que quere que fagamos nós? - Poñerse de acordo, formar un corpo e facer unha ben posta Exposición ó Goberno de Madril onde se canten as verdades do barqueiro, e nada máis, pois logo todo irá vindo polo seu camiño. Namentres non fagamos isto, non adiantaremos nin pouco nin moito. - Dígame, Tío Marcos. Eu farei ben en mercar unha copra das que venden escritas en castellano, nas feiras? - Sendo boas, podes mercala; doutro modo, fuxe delas como do demo. As copras que hoxe andan vendéndose, non valen nin migalla. Eu lin nus papés que facía moito dano nas aldeas e aconsellaba un escritor mui sabido, que se lles fixese guerra a morte. - Entón, dende hoxe non volvo mercar outra. - E farás ben, porque o mesmo escritor mercou mil reás delas difrentes, e non atopu xiquera unha que poidera chamarse boa. - Vaia, astra o día vintedous que botemos o segundo parrafeo, encárgovos con moita ansia que non se vos esqueza canto falamos niste. No que ven fareivos rir un pouco con moitos contos que sei. (Parrafeo primeiro, 7 de febreiro de 1876) Pra remate da festa ahí vos deixo istes versiños da Rola de Galicia, Rosalía de Castro I Si á vernos, Marica, nantronte viñeras Á festa do Seixo na beira do mar, Ti riras, Marica, cal nunca te riches Debaixo dos pinos do verde pinar. — Á sombra dos pinos, Marica, ¡que cousas Chistosas pasaron! que rir toleiron! Relouca darriba, relouca dabaixo, Iñamos, viñamos y ó bombo... pon.... pon. — As cóchegas brandas, as loitas alegres, Os berros, os brincos, os contos sin fel, Todiños peneques, alegres todiños..... Y a nosa Señora detrás do tonel. II. Coitada! que festa brandida perdeche!..... Cantáras, bebéras, dormíras, y así Nun feixe miráras rolar xuntamente Mociños e vellos daquí par' ali. — Coa vista trubada, cos ollos dormentes Sorrindo, comendo, pifando é ainda mais, Qu' apertos, qu' olladas tan chuscas trocaban As nenas de xenio c' os mozos de Cáis! — Debaixo dos ricos pareauguas de seda Qu' abertos formaban tamaño rodel, Todiños chispados, qué cousas decian! Y á nosa Señora detrás do tonel. III. Mais ela decote tan grave e soberba, Tan fina de oído, tan curta de mans, Xordiña quedára, falando por sete, Con probes e ricos, con porcos é cans. — Meu amo folgado de tanta largueza, Que n'era costume na dona tal ver, Tamén ¡miña xoia! saltando da burra, ¡Pin! ¡pan! río arriba botouse á correr. — Y á dona sorría con ollo entraberto, Comendo castañas e viño con mel..... ¡Que festa, Marica!..... Todiños peneques..... Y á nosa señora detrás do tonel. __________________________ (Parrafeo oitavo, 22 de maio de 1876) Xornalismo de masas O 7 de febreiro de 1876 arrancou a experiencia de prensa en galego máis duradeira do século XIX. Malia que O Tío Marcos da Portela tivo unha nova xeira entre 1917 e 1919, baixo a dirección de Xavier Prado Lameiro e o impulso da Irmandade da Fala de Ourense que, en boa lóxica se consideraron herdeiros da experiencia anterior por facer parte da mesma tradición ideolóxica, as dúas etapas das primeiras décadas da I Restauración gardaron importantes diferenzas con esta terceira na temática e na orientación. Así, no primeiro período, publicáronse 430 números entre 1876 e 1880 e novembro de 1883 e decembro de 1889. O Tío Marcos da Portela non se explica sen a figura do seu impulsor e director, Valentín Lamas Carvajal. Escritor e xornalista nado en Ourense en 1849, formou nas filas do movemento rexionalista, designación empregada na altura para denominar o que hoxe coñecemos como nacionalismo, significándose polas súas iniciativas periodísticas e literarias. Director alén de O Tio Marcos d'A Portela, de El Heraldo gallego e de El Eco de Orense, é autor dunha ampla obra poética, con volumes como Dez cartas ôs gallegos, Espiñas, follas e frores, Saudades gallegas, A musa das aldeas, e, tamén, en narrativa, destacando dentro desta Catecismo do labrego, volume dunha gran divulgación e influencia na Galiza do seu tempo. A man de Lamas Carvajal está detrás de boa parte das pezas e contidos de O Tio Marcos d'A Portela. Malia que nas páxinas do xornal colaboraron os autores galegos máis recoñecidos do momento, como Curros Enríquez, Eduardo Pondal, Francisco Añón ou Marcial Valladares, as catro e despois oito páxinas da publicación, primeiro quincenal e despois semanal, dependeron en boa medida do editor e director que baixo diversos pseudónimos elaborou o groso das informacións. Ao tempo, Lamas Carvajal foi o responsábel do nome do xornal, tomado dunha figura histórica, cuxo nome real foi Marcos Peralba, un veciño de Monteporreiro en Pontevedra, protagonista das coplas galegas de frei Martín Sarmiento. Os contidos da publicación estiveron na liña da corrente social protonacionalista da que fixo parte o editor. O semanario acolleu novas de actualidade con opinión, nun periódico eminentemente reivindicativo que amosou uns obxectivos ben definidos de defensa das maiorías sociais galegas, concretada nos labregos, do idioma e da cultura propios do país e da Galiza como realidade diferenciada. Neste contexto destacaron as críticas ao caciquismo, como cerna do réxime político da I Restauración, aos abusos do poder, á fiscalidade abusiva concretada nos consumos, a miseria dos sectores populares ou a emigración, como expresión dun problema estrutural da Galiza. O Tío Marcos da Portela foi a primeira tentativa de erguer un xornalismo de masas en galego. A este respecto, José Antonio Durán sinalou como a publicación chegou a vender até 4.000 exemplares, unha cifra que non acadaron no momento ningún outro xornal galego, mudando as canles de distribución, cunha importante presenza nas feiras para chegar ao público popular mais tamén cun levado número de asinantes, tanto no país como nas comunidades emigradas, destacando o importante números de lectores entre os galegos de Cuba.