Contra a orde estabelecida: unha Xela por descubrir

Xela Arias é das que nunca formulou en voz alta o desexo de ser escritora, mais lembrábase desde cativa xogando coas letras. Así dáballes aos pais unha sorte de contos para que os pasasen a máquina, como o inédito A pobreza e a negrura (1972) e desde a curta idade demostraba o seu talento, galardoada xa en 1973, cun apenas 11 anos, cun premio de relatos para crianzas de O Facho. Porén, sería na adolescencia, con 14 ou 15 anos, cando chegou á poesía, a súa faceta máis coñecida. A poeta nacera en Ortoá (Sarria), o 4 de marzo de 1962, hai hoxe xusto 59 anos. Trasladábase logo a Vigo, onde a vida urbana marcaría os escenarios dos seus versos, dándolle a razón a Charles Bukowski: "A cidade / foi o poema". Poeta sen xeración As súas primeiras poesías aparecían en publicacións periódicas, revistas e fanzines que se converterías en testemuño dun momento de efervescencia, que procuraba tamén canles de comunicación, ou en xornais. Tamén se escoita a súa voz en recitais, algúns deles como os convocados a raíz do Prestige ou da protesta contra a guerra de Iraq. Así agroman os que logo nutrirán, en moitos casos, pezas doutros libros. Malia todo, o seu nome sería un deses que "se pronuncian sen xeración, sen grupo, desas voces singulares, inclasificábeis, que se constrúen nas marxes dos manuais", en palabras de Ana Romaní, que asina a súa biografía na web da Real Academia Galega. Temporalmente tocaría encadrala na poesía dos 80, etiqueta non exenta de discusión, pois o cómputo por décadas identificado a unha estética concreta non é para moitas o máis operativo: culturalista, coidado formal, volta á temática universal que a centrou no paso do tempo e a morte. A distancia entre o seu primeiro poemario e a estética dominante da época levarían a recoñecerlle "un carácter fronteirizo", explica María Xesús Nogueira, quen xa en 2018 editou a súa Poesía Reunida (1932-2004) e se atopa preparando Xela Arias. Os territorios da liberdade, cosendo co fío da súa voz unha traxectoria marcada pola independencia. Manuel Bragado tamén insiste neste "fóra de xeración, enlaza mellor coas poetas dos 90", precedente da escrita de xénero que agromaría na década seguinte, precursora de autoras como Olga Novo, Lupe Gómez ou Yolanda Castaño. Son precisamente algunhas delas as que hoxe nos achegan ás súas palabras, reeditadas con motivo das Letras Galegas 2021. Novo asina o limiar de Denuncia do equilibrio, Castaño a súa biografía, Xela quixo ser ela. Outra escritora, Berta Dávila, escribe o pólogo de Darío a Diario, mentres Intempériome chegará acompañado da música de Fernado Abreu. Cuestionándose Xela Arias negábase a que se dixese que facía "escritura feminina porque son muller", mais sabía que só podía escribir "desde muller, desde miope e desde galega". A súa procura nos versos é a da liberdade, ousando combaterse a si propia e cuestionando a orde estabelecida. Desde o seu primeiro poemario, Denuncia do Equilibrio (1986), fala desde a "escisión e desintegración", analiza Nogueira, nunca allea á rebeldía, para facer insignia no propio cuestionamento: "Denúnciome asasina de equilibrios / Equilibrios desmenuzados / -liñas directas da paisaxe ó corazón- / buscan brazos cabezas liberdade". A súa innovación formal e teima en sacar a poesía do papel e facela dialogar con outras artes atoparémola en Tigres coma cabalos (1990), libro que nace da colaboración co fotógrafo Xulio Gil –a súa parella na altura–, no que se constrúe unha tensión entre as imaxes do seu corpo espido e os poemas nos que dominan, coa animalidade no propio título, "a atracción, as irracionalidades, a incomunicación, a fuxida ou o paradoxo", di Nogueira. O erotismo da nudez, por voltas censurado, condicionou unha recepción coa que a propia autora se confesaría decepcionada. En calquera caso, Bragado destaca a súa faceta como "artenauta", na súa teima en relacións con outras artes, especialmente as plásticas ou a música. Este Tigres coma cabalos deu orixe a unha exposición, con poemas nas paredes, que percorreu varios lugares da Galiza. Poesía fóra do papel Foi nesta vertente que mantivo unha relación moi intensa con múltiplas iniciativas, entre elas o Festival de Poesía do Condado. "Ela era pro poesía ao ar libre, de cara ao pobo", di Xosé González, un dos fundadores da Sociedade Cultural e Desportiva do Condado que organiza o evento. Lembra o seu trato como "cariñoso, como non podía ser doutra forma con ela", trabando amizade ao longo dos anos nos que a poeta se volveu asidua. Ao principio parecía que lle daba respecto recitar, aínda que "pensaba que era o que había que facer", pois ela era "introvertida", conta González, que a define como "reivindicativa, feminista, revolucionaria". A súa era unha "anarquía bonita, rompedora", di. Cómpre non esquecer tamén a súa dimensión como letrista do grupo de rock Desertores. A maternidade Darío a diario (1996) introduce a temática da maternidade, desidealizando un tópico que até o momento se tratara na nosa literatura principalemente desde as estruturas "tradicionais e patriarcais", non só ao representar "a súa cara –e a súa linguaxe– máis cotiá, senón tamén na vontade de transmitir un código de valores para vivir nun mundo sen imposicións", escribe Nogueira. Retorcendo a linguaxe Intempériome (2003) propón desde o título o xogo coa linguaxe da autora, desde a marxinalidade, que engancha coa Xela que denuncia equilibrios e reivindica o poema como "espazo de liberdade". Pois a linguaxe era tamén un dos seus desafíos: "É unha obriga da poesía non só o que se diga, tamén como se diga", aseguraba Arias. Bragado defínea precisamente como "poeta cubista", capaz de retorcer os verbos e os nomes. Así, a súa era unha obra "devastadora", no formal e no lingüístico, que "canto máis se coñece, máis se recoñece". Para el trátase ademais dunha "figura onde a lingua é a cerna de todo, o que lle dá coherencia e continuidade". "Escribo en galego porque estou aquí e, desde logo, Galiza pertence, aínda, aos derrotados", declaraba ela. "Puido facer do galego a súa lingua vehicular a nivel profesional", engade Bragado, referíndose ao seu labor como escritora, editora, tradutora e mestra. Tradutora Na década de 1980 Xela Arias vencellouse a Xerais, acabada de crear, traballando na administración e na corrección, e despois como tradutora. É responsábel dun "catálogo estensísimo", conta Bragado, case medio cento de títulos, a maioría ao galego. "Foi unha pioneira, autodidacta, cando o proceso de tradución non obedecía a criterios de profesionalización", engade. Ela mostraba orgullo da súa formación: "Elixín a rúa antes cás aulas". Remataría estudando, iso si, xa nos anos 90 Filoloxía Hispánica e Galego-Portugués, no preludio da que sería a súa última profesión, a de profesora no ensino secundario. Na tradución deu continuidade a proxectos literarios como Dublineses, que buscaban "un galego capaz, referencial a nivel literario", conta Bragado. Aliás, salienta que foi "moi versátil", desde Caballum (Carlos Oroza) até O Spleen de París (Charles Baudelaire), atópanse títulos de literatura infantil e xuvenil, novelas, poesía... ou mesmo banda deseñada, pois entre 1990 e 1992 verteu para o galego, con María Xesús Lameiro, os cinco álbums de cómic protagonizados por Franka, intrépida detective do holandés Henk Kuijpers. Tamén fomentou a colaboración con outros tradutores para acceder a diversas linguas. Pois Arias cría que, alén do efecto na normalización, a incidencia de lecturas alleas faría que os autores e autoras galegoa elevasen o nivel de calidade. Tamén narradora Aínda que menos prólixa na narrativa, publicou o seu primeiro relato, "Que si que si", no volume colectivo Contos eróticos / Elas, de Xerais, para promover a literatura erótica. Outro conto verá a luz de man de Galaxia este mes. Inéditos quedan os poemarios descartados por ela: Lilí sen pistolas, que renunciou a publicar logo de presentalo ao Premio Esquío, e Maldito Lindo, no que traballaba por volta de 1988. Finaba en Vigo o 2 de novembro de 2003, mesmo ano no que daba ao prelo Intempériome e cando traballaba, aínda, nunha tradución de Jean Rhys para a colección de As Literatas. A súa desobediencia fai eco hoxe na procura da autenticidade dos seus seu versos, sen medo a cuestionarse até a eles mesmos.