Memorias dun neno labrego

Nomear Memorias dun neno labrego é para min repensar(me) (n)a historia. Tomo de novo do andel da biblioteca familiar o exemplar herdado da casa materna, unha quinta edición publicada por Ediciós do Castro en 1972, con esa aparencia de imperfección delicada ao seren cortados a man moitos dos pregos dun papel aínda rexo e amarelecido. A primeira mirada irresistíbel volve ser a cuberta de Isaac Díaz Pardo, ese ollar asexante a través dunha fiestra esvelta entre brancos e grises. E no interior, de cando en vez, de novo as tintas negras de trazos grosos de Díaz Pardo asinadas no 1967. Abría un pandémico xaneiro de 2021 as portas a tantas incertezas expectantes que puideron despistar dunha efeméride literaria: o sesenta aniversario da publicación das Memorias dun neno labrego en Bos Aires baixo a sinatura de Xosé Neira Vilas, autor moi prolífico en todos os xéneros literarios, mais irremediabelmente vinculado para sempre a Balbino e a recreación do mundo que orbita por volta da aldea galega. A historia contemporánea da literatura galega avanza de mans dadas co zume gorentoso inoculado en varias xeracións a través dos vasos capilares dunha novela que é retrato dun tempo e dun espazo. Como a vida mesma, en fotogramas intactos que medran connosco. Porque, para min, reler e voltar agora ás Memorias dun neno labrego para compartilas con vostedes, é avolver aquel momento da infancia en que descubrín este mesmo exemplar que me acompaña nunha casa familiar en que non había moitos libros. Mais alí estaban as Memorias dun neno labrego e estaban as Cartas a Lelo, dous libros compañeiros que nos contan en presente atemporal colectivo. Sesenta anos despois, o libro fálanos hoxe coma onte. Pode non ser o mesmo escenario superficial, mais cadran aínda ben as razóns que subxacen nas raíces do que nos acontece Comecei a ler daquela as Memorias e dei en descubrir, con sorpresa maiúscula, que a lingua galega tamén se escribía. Si, até ese momento pensaba que a lingua dos avós, do pai e da nai entre si, mais non cara aos fillos e filla que debían falar na lingua da cidade e dun mellor futuro superador das limitacións da aldea sufridas en carne propia, era apenas unha lingua oral, ágrafa. Unha lingua non apta para a escrita porque non estaba nos libros de aprender na escola. Todo un mundo de letras a clareo con cada palabra! Sentín fortuna cando por fin llo puiden contar a Xosé Neira Vilas e recibir como resposta o seu sorriso amábel e comprensivo, cómplice no sentir. Probabelmente os dous, en tempos diferentes, tivemos que nos redescubrir para reiniciar os pasos do apego cara ao noso. Sesenta anos despois o libro fálanos hoxe coma onte. Pode non ser o mesmo escenario superficial, mais cadran aínda ben as razóns que subxacen nas raíces do que nos acontece. Está por ver que os Balbinos de hoxe sexan agora máis felices, malia teren superado as carencias daquel pequeno de aldea, consciente da superioridade dos da vila, observador das inxustizas dos que máis teñen (“Vexo o mundo darredor de min e adoezo por entendelo”), consciente da importancia da memoria transmitida (“Se eu fixese un livro! (...) Escrebir no caderno -quén o diria!- é coma valdeirar o corazón”). O rural galego, como fonte inesgotábel de recursos propios para nos alimentar, producir, comercializar, para sermos donas dos nosos recursos, en progresivo esgotamento a custa de políticas de sometemento espoliador e asoballamento económico. A aldea como escenificación da política resorte impostada dos gobernos da vila principal, de recreo fugaz doutros, negadora dun relato de vida propia, senlleira, con futuro. A aldea como lugar hostil, marxinal, sen opcións de vida, hectáreas que expulsan para abrirlle as cancelas á rapina. E a saída da miseria, sempre presente, a emigración, sempre alén, o desleixo como compañeiro de viaxe. O pasado do non futuro. A perda. Xosé Neira Vilas sabía ben o que era preciso contar, testemuñar, por iso a súa emigración foi un tecer continuo coas nosas palabras nos fíos da vida da aldea que representa a xeografía identitaria galega onde facer pé. O 5 de xaneiro de 1961 vía a luz a primeira edición das 'Memorias dun neno labrego', presentada cunha fermosa cuberta deseñada por Luís Seoane O autor-emigrante á Arxentina en 1949 contounos nun inesquecíbel encontro co noso alumnado como foi construíndo o relato en primeira persoa de Balbino. Un rapaz da aldeia. Coma quen dis, un ninguén. Polas tardes, no café A vella Viena de Bos Aires, escribía aquela historia da aldea a través dos ollos dun neno que, cheo de curiosidade, acabou por ter como primeiro lector a Evencio, outro emigrante ourensán que traballaba alí de camareiro. O percorrido do manuscrito continuou entre as mans de Rafael Diste e Luís Seoane que admiraron a escrita dunha reseñábel introspección psicolóxica do protagonista capaz de retratar o mosaico sociolóxico da aldea galega. O 5 de xaneiro de 1961 vía a luz a primeira edición das Memorias dun neno labrego, presentado cunha fermosa cuberta deseñada por Luís Seoane, en Follas Novas, unha modesta editorial creada polo propio Neira Vilas e a súa muller Anisia Miranda que tamén distribuía en América libros en galego, un dos moitos exemplos do compromiso galeguista que o noso autor abrazou definitivamente na emigración americana xunto a tantos compatriotas tamén emigrados ou mesmo exiliados. Transcorridos sesenta anos daquela primeira edición, as Memorias dun neno labrego están consideradas como o gran bestseller da literatura galega, pois xa supera a trintena de edicións con máis de 700.000 exemplares vendidos e moitos millares máis contándonos para o mundo grazas á mestría da tradución en 17 linguas, algunhas tan diferentes e afastadas da nosa como sueco, alemán, esperanto, chinés, búlgaro ou ruso, ademais de, entre outras, todas as linguas peninsulares. Para alén da súa adaptación teatral a cargo de Cándido Pazó e mais a guionización dunha longametraxe aínda pendente de se estrear. A pervivencia dun relato construído hai algo máis de sesenta anos, asentado nun tempo e lugar en boa medida desaparecido -mesmo ignorado por sectores amplos das xeracións actuais- e vizoso nun modelo de lingua de raíz, patrimonial -tamén en boa medida xa esquecido polo forte devalo no coñecemento e uso da lingua galega na sociedade contemporánea- radica na autenticidade dunha prosa limpa, directa, que acompaña a mirada inxenua dun neno observador e reflexivo, cuestionador das inxustizas sociais. “Vexo o mundo darredor de min e adoezo por entendelo. Vexo sombras e luces, nubeiros que viaxan, lume, árbores. Que é todo esto?” Un relato de vida a ollos dun neno pobre, Balbino, tecido desde a recreación verosímil, que vai dando conta dunha novela de formación en clave realista que acompaña os pensamentos da descuberta. E, ao tempo, o outro relato entre liñas do antagonista, Manolito, o señorito, o neno do señor, que confirma que outra vida é tan posíbel para algúns como inaccesíbel para outros. Neira Vilas inaugura con esta obra a narrativa realista de posguerra como un fiel espello de quen somos, sen complexos. A diferenza de clases, a incomprensión, a fame, o frío, a subordinación, a emigración, a escola, o desexo, a frustración, a amizade, o amor, autobiografado no trazo sincero das palabras de Balbino, é verdade fidedigna convertida en substrato acaído á lectura de calquera idade. Porque a conciencia de clase segue a ser unha necesidade en construción presente e urxente. Como a capacidade de resistencia e superación. Escolma de textos Eu son… Balbino. Un rapaz da aldeia. Coma quen dis, un ninguén. E ademáis, probe. Porque da aldeia tamén é Manolito, e non hai quen lle tusa, a pesares do que lle aconteceu por causa miña. No vrao ando descalzo. O pó quente dos camiños faime alancar. Magóanme as areas e nunca falta algunha brocha para espetárseme nos pés. Érgome con noite pecha, ás dúas ou tres da mañán, para ir co gando, restrevar ou xuntar monllos. Cando amañece xa me doi o lombo e as pernas. Pero o día comenza. Sede, sol, moxardos. No inverno, frío. Ganas de estar arreo ó pé do lume. Muíños apeados. Faladurías d eneves e lobos. Os brazos son como espeteiras para encolgar farrapos. Murnas, fridas, dedos sin tentos. Eles iñoran o que eu penso mentras boto ó corpo un gurruncho de caldo con vroa. Ou o que sinto cando estou no monte pingando, aterecido, vendo por entre a chuvia un pantasma bretemoso en cada árbore. Na víspora dérame meu pai unha somanta por lle enfaruscar a cara con feluxe ó neno do señor. Un rapaz moi limpiño que come pantrigo, bebe leite con café e non se ten que erguer cedo para levar o gando a pacer. Meu pai non quixo saber o que Manolito me fixera denantes a min. “É o neno do señor e abonda”. Pero por máis que o sexa paréceme que non ten dereito a darme cos seus zapatiños novos nas canelas, nin cuspirme, nin decir que se eles queren, nós teremos que deixar a casa e as leiras. Coa rabecha deiteime sin cea e botei a noite esperto, chorando. Tiven mágoa de min por ser un neno probe. - A ti ninguén che dixo porque me chaman Xudío- preguntoume. - Non, señor. - Puxéronme ese alcume porque parolo sempre destas cousas. Todos, pró seu chaleque, saben que teño razón. Pero por fóra aldráxanme. A min tanto me ten; síntoo por eles, que parecen ovelliñas en vez de homes e mulleres. Cadaquén deulle a súa alma a gardar ó cura, e o cura non fai máis que estragarlla. Ninguén pensa pola súa conta. Pensar é pecado. Pedir xusticia, verdadeira xusticia, é pecado. E tamén é pecado ter ideias ou andar pola propia conta á percura da verdade. Pero ti es pequecho pra entender algunhas cousas. Debe ser boa cousa chegar a grande. Os grandes son donos de sí e do mundo. Fan e desfán, governan, arman ó melro con guerras, negocios e canta trangallada hai. Pero, como di a madriña, “non sempre é ouro o que reloce”. Os grandes teñen as súas tristuras e desacougos. E ás veces inda nos gañan en rapazadas. De non ser así non se encabuxarían cando lles sinalamos algo que está mal. Se pelexamos entre nós, métense eles. Non se decatan de que as nosas liortas son namáis ca enredos. Rabuñámonos agora e daquí a un chisco estamos amigos outra vez. Fan de xueces e zoscan a quen cadra e como cadra, sin averiguaciós. As nosas maos son pequenas e non magoan; as deles pesan, fan doer. Se adeprendesen de nós non irían á guerra. Na guerra mátanse uns ós outros sin saber as máis das veces polo que. Disque guindan casas, pontes, e que sei eu! Semella un xogo. Pero un xogo con sangue e morte. E dempois falan de “educar ós rapaces”… Pasaba o tempo e non viña carta. Miña nai rezaba día e noite, e ofreceulle unha vela á Virxe do Carme pra que non se afundise o barco onde meu irmao viaxaba. Hastra que un día a carta chegou. Miguel estaba ben. Traballaba na tenda do tío Xaquín. Vestía de cote con roupa de garda e zapatos. Ademáis folgaba os sábados pola tarde, andaba nun coche de liña e comía pantrigo, queixo e compango tódolos días. Eso si que era vida. - Cando medre, voume para América – dixen. E meu pai atalloume: - Cando medres adeprenderás un oficio e farás por vida aquí, sin andar batendo o zoco polo mundo adiante. - E logo Miguel? - Miguel xa está. E con un fora abonda. Eu pensei no pantrigo, no queixo, na roupa boa. Disque se pasan nove días sin ver terra. Namáis ca auga, día e noite. O padriño, que é de poucas falas, estaba sentado ó pé da lareira e revirouse pra decirme: -Atende, neno. Quero que metas nos miolos o que che vou decir. Adeprendino cando era novo como ti: Ás Américas van os homes, ás Américas para gañar. E as Américas aquí as teñen os que queiran traballar. Don Alfonso era ruín. Espricaba pouco e soscaba arreo. Que maneira de mallar e turrarnos das orellas! A madriña di que “a letra con sangue entra”, ou sexa que dá por ben feito o noso amolecemento a xostregadas. Moitos rapaces lataban; non ían á escola porque tiñan medo. E porque non entendían o falar de don Alfonso. Disque viñera de Andalucía. A min tamén me custaba entendelo. Bulía moito e botaba as palavras polo atallo, Pra máis, era roufeño. El tampouco entendía a nosa fala. Por eso se erguía das cuñas, alporizado, e berraba como se tivese o boubín (…). Eladia e moi nova. Terá vinte anos, digo eu. Parece mentira que sexa mestra con tan pouca edade. Nasceu en Betanzos. E fala galego connosco. Eu deseguida lle collín cariño. Tan agarimosa, tan rideira (…). Na miña casa estaban abraiados cos esforzos que eu facía para ir tódolos días á escola (…). Elada parecíame un anxo; unha criatura baixada do ceo, sin azos pra facer mal a ninguén. Unha avelaíña branca. Non me fartaba de ollar o seu pelo, crecho coma un niño de carrizo, as maos xeitosas, polidas, a cariña, os ollos, o corpo todo… que sei eu! Quixera estar de cote coela, sempre á súa beira. Un día deume un bico porque souben espricar o descobrimento da América, e sentín un agurgullar no peito. Nunca me pasara tal. O corazón batíame de présa e foi coma se me estordegase o sangue no corpo enteiro.