Memorias da Coresma, o reverso do Entroido

Que sería de nós se nos quitan a Biblia, o Pórtico da Gloria, as Cantigas de Santa María, a Capela Sixtina... o Requiem de Mozart...? A Arte é parte divina do ser humano. Así que para quen queira meterse nas cuestións da dialéctica da historia -que tamén son as do espírito, da etnocultura dun pobo, alén das achegas e das pescudas que un mesmo faga- recoméndolle que lea a Julio Cara Baroja e as súas obras sobre o Ciclo Festivo, como a Etnografía de Galicia de Vicente Risco e dos seus seguidores. Entre esas fórmulas culturais nas que se desenvolve o individuo e a sociedade están as celebracións, as festas e as súas dedicacións, as que nos ofrecen moitos datos sobre a identidade e o estado da cuestión da saúde mental da colectividade. Entre elas, o Entroido, que tanto ofrece de anímico no seu escaparate festivo, en contraste co seu reverso e antítese, a Coresma que segue. Aínda coa resaca de todo o Entroido por detrás, co Mércores de Cinza, entrabamos no tempo de “enterrar” as carnes nos xantares, para retomar a sardiña. Así que aquilo de “Enterrar a sardiña” non era máis que unha retranca entre tantas que nutrían ese mundo ao revés que é o tempo de Entroido: o que tocaba agora era a dieta da sardiña. Tocoulle pois o punto final á corentena do Entroido... e as campás da vella parroquial, a pequena chamada Ana María e a Castora, a grande, tocaban a defunto, semellaba que choraban, entrabamos así nesa nova corentena, o tempo de Dona Coresma. Tempo que se representaba por unha vella beata, escuchumizada, cuberta de mantóns e cunha folla de bacallau nunha man e na outra erguendo un gueipo polo que asoman verzas e sardiñas... Semellábame e lémbrame aquilo un ambiente funeral, os solemnes enterros e conducións cos coches de madeiras labradas con anxos acharoados dos “Caxoto”, entre cortinas de veludo, cintas, todo de loito... que niso das artes fúnebre tiña o maior creto. Tempo ao que lle daba unha certa nota de cor e esperanza a tenda do “Marabillas”, baixo os soportais, á beira da ferraxería das do Lorencito... tenda cun mostrador como un altar, presidido por unha báscula Berkel e a unha e outra, penduradas das vigas de madeira, mazos de velas e de follas de bacallau, no chan sacos de fabas, de noces, de farelo... e detrás bidóns de aceite embudes e medidores de latón brillante entre andeis ben organizados con latóns de pementón ( moi solicitados, non tanto polo contido, senón para tanxer nas pandeiradas do Paraño)... cuarteróns de tabaco, anuncios de chocolate e un almanaque coa imaxe do Sagrado Corazón... Imaxes, lembranzas, bagaxe cultural, materia prima complementaria desas memorias do nacionalcatolicismo recollidas en El Florido Pensil de Andrés Sopeña Monsalve. Acontecer do que tamén dan boa conta as históricas fotos de Rizo. Naquela Coresma con algo de funeral e ultramarinos, as salas de festas facían un obrigado alto que aproveitaban para a limpeza, a pesar de que algunhas estaban ameazadas de excomuñón polo coadxutor. Exercicios espirituais A pesar das ansias festivas motivadas polas luces, brillos, cores e recendos florais da primavera, naquelas coresmas o interior da igrexa enloitábase de negro e morado, canto tiña cor, sorriso ou luz cubríase de velos, mesmo as imaxes dos santos que semellaban fantasmas nas súas fornallas, retirábanse candelabros, floreiros e manteis que adornaban os altares, nada de incensos. No centro do templo instalábase un solemne catafalco cuberto de veludo negro, troncopiramidal, entre catro grandes cirios... as campás enmudecían. Sabiamos que tocaban exercicios espirituais, confesións, que era o tempo do precepto, “o preceuto”. En moitas cidades mesmo se crearon “Casas de Exercicios Espirituais” e non faltaron mozos que eran enviados a pasar días alí e dicían que retornaban como novos. No Carballiño ese espazo “espiritual” cumpríao ben un sitio para todo, o Asilo dos Irmaus Prieto... Un padre xesuíta, quizais daqueles formados en Camposancos, moi bos faladores, dos de púlpito e con voz á que non lle cumprían amplificadores, entre sombras e cirios, contaba historias de santos e mártires... Retumbaban os idos co timbal da mensaxe e todos pareciamos espertar dun pesadelo. De seguido indicábanse onde estaban os confesionarios...e todos facendo ringleira para escoller o dun crego descoñecido. As tabernas entreabrían as portas, servían vasos e netos de viño, as tapas de anguías, de malagueñas nunca faltaron, entre outras que non fosen de carne. As cantarelas facíanse polo baixo e blasfemábase menos... Mesmo no pendello do Catro Olas, a carón da Igrexa vella, se montaba temporalmente un importante mercado de novenas, misais, estampas, imaxes de santos, algo que se fixo estábel no Bazar do Benxamín, O Torrado, o Bazar X, o Albiñana... Eran tempos de pesca e lembro que a meu pai, retornando na tardiña de practicala en Toscaña, coas présas de cumprir coas sesións do precepto, se lle ocorreu envolver e meter un anzol no bolselo... e nesas xenuflexións de arriba e abaixo craváronselle no músculo e non se deu erguido... os do seu redor cavilaban en que o arrepentimento calara ben no Felipe... Asunto que o meu pai entendeu como penitencia. Sen bula Coresma coas súas vixilias e xaxúns, sobre todo para aqueles que non tiñan bula, a licenza que se expedía, previo pago na sancristía... aínda que para os máis relixiosos semellaba que aquela concesión non valía ben. Sendo neno e vindo dun recado da tenda do señor Marabillas, atopoume don Evaristo, ao velo correndo fun a bicarlle a man e soltoume “neno que levas nese cartucho?” Fabas, díxenlle, e el contestoume “créocho!”... Don Evaristo coñecíame ben, máis aínda ao meu amigo Xoán Perez Soto, puntual e leal acólito, aínda hoxe, que domina a arte de repenicar as campás, de saber o Confiteor deo omnipotens e a misa en latín enteira e de darlle voltas e reviravoltas ao incensario... Acólitos con privilexios de comer os retrincos das hostias sobrantes e mesmo ás veces acompañadas cun tostado especial de misar. Os demais non se resistían a cometer un pecado de ir ás escondidas ás lacenas da Sancristía e mesmo meter a man no sacrílego. Acólitos, monaguillos de primeira, dignos tamén de vestir nos rosarios de Maio os hábitos azuis con roquetes de encaixe cubertos por capelinas reberetadas de angora. A fin da Coresma A Coresma remataba o Sábado de Gloria co que culmina a Semana Santa e por medio e despois dunha longa e simbólica liturxia de Resurrección, cos cantos do Sanctus e o Aleluia coa música do órgano, as voces de tenor de don Juan Corral, o Pepiño do Pan .... nese intre as campás de dentro e as de fóra, todas as da vila escachaban a repenicar. Entón, os nenos debían de poñerse en pé, derriba de algo...pois dicíase que medraban... Misa de bendición de óleos, auga, lume...e todos trataban de coller algo daquelas reliquias para levar á casa a ansia dun novo renacer... Día de Pascua dos padriños e das madriñas, de agasallar os afillados e de estreas. Celebrada a Pascua e conmemorada cun roscón, biscoito daqueles célebres (biscoito mamón), inseparábeis dun chocolate espeso, cando non borrachos de tostado ou de tinto espeso, os que caracterizaron o Carballiño e dos que dá boa conta a Condesa de Pardo Bazán e que, como toda a Semana Santa, merecerían un capítulo á parte. Domingo de Pascua, cando é celebrada e en romaría á Virxe das Areas, en Cenlle, moi concorrida polas xentes do camiño, onde toda unha noite camiñando acompañei a miña avoa: o Torrón, O Varón, Gomariz, a Ponte da Esperela, a Veiga, Cuñas, Esposende.... seguindo o Avia, entre penedos, socalcos, casas humildes e pazos... Toda unha odisea para neno que era. Alí atopase un cun mundo ben coñecido, o da Praza de Abastos e o das feiras: panadeiras, rosquilleiras, polbeiras, carniceiros, tratantes... A Pascua recendía a cinamomo e sabía ao anís das rosquillas e aos licores do Paniagua.