Manxares que definen a un pobo: As receitas de Rosalía, entre a identidade e a reivindicación

Son moitas as arestas que fican por coñecer e explorar da obra da sempre emblemática Rosalía de Castro. Xavier Rodríguez Baixeras achéganos unha nova vertente, a da cociña nos seus textos, especialmente nos seus dous principais poemarios en lingua galega, que sen dúbida vai resultar abondo orixinal. E é que a gastronomía, como un elemento cultural máis, atópase presente mesmo cando non reparamos nela. Deste modo, o autor do Dicionario da Comida Galega (Aira/Engaiolarte, 2018), investiga e divulga esta dimensión culinaria na produción literaria de Rosalía, que Baixeras coñece ben. Diversidade A autora dedica quer en Cantares Gallegos quer en Follas Novas páxinas importantes á cociña popular, que queda así retratada na súa ampla diversidade. "Trátase dunha alimentación [...] de carácter popular, mais que, ademais, dado o seu primitivismo, atinxe o que poderíamos chamar a esencia da cociña máis elemental, máis simple e, xa que logo, máis identitaria", escribe Baixeras. O autor diferencia deste modo entre dous tipos de relacións estabelecidas pola autora: a que ten que ver coa infancia, coas sensacións idealizadas derivadas da cociña, e a que se efectúa en condicións de escaseza, como consecuencia da pobreza. A comida, en Rosalía, adoita ser tratada dentro dun ámbito popular En Cantares Gallegos Baixeras divide en dous blocos a achega gastronómica. O primeiro corresponde á enumeración de manxares, prometidos a maioría á rapaza gaiteira. Aparecen así desde o comezo, na copla que abre o poemario e que na altura debeu ser ben coñecida: "Has de cantar / que che hei de dar zonchos / has de cantar / que che hei de dar moitos". Os zonchos, tamén chamados mamotas, manelas, marmotas ou zamelos, son castañas cocidas coa casca, que logo se pelan e adoitan repartírense en cuncas, botando nelas leite frío. "Canta meniña / na beira da fonte / canta dareiche / boliños do pote", podemos ler tamén noutro exemplo, nos textos analizados que aparecen compilados contra o final do libro. Esta referencia, hoxe xa non tan popular, remite a unha masa arredondada de fariña de centeo ou millo, repolo e unto ou carne de porco que se botaba no caldo. Xunto a ela atoparemos as populares papas, sopiñas con viño ou torrexas con mel. A matanza Xunto a esta serie de comidas citadas, comparece en Cantares Gallegos un tema máis elaborado que entronca coa matanza do porco. Esta aparece nas oitavas da historia de Vidal, na que a lírica rosaliana desprega o seu dominio narrativo para trasladar un relato do labrego pobre, privado da proba da matanza polos seus veciños e veciñas. Até que, nunha segunda parte do poema, fai fortuna e decide ser el quen celebra unha gran matanza privada, sen que os que outrora o desprezaron poidan partillar os froitos. Como derivados desta liña, aparece non só unha descrición dos procesos da matanza, senón da elaboración daqueles produtos que saen dela, entre os que atoparemos receitas como o "Fígado de porco á antiga", a "Zorza" ou os "Chourizos ceboleiros". Comida e inxustiza Seguindo esta consideración do xantar, en Follas Novas Baixeras pon o foco en dous poemas narrativos: "Miña casiña, meu lar" e "A pobriña que está xorda...!". "A comida, en Rosalía, adoita ser tratada dentro dun ámbito popular e maniféstase formando parte da realidade de privacións e carestía que adoitaban aflixir esa clase social, coa cal se sente solidaria", escribe. O primeiro céntrase nunha muller moi necesitada, que após unha longa camiñada consegue preparar un caldo elemental, malia a insolidariedade da veciñanza coa que vai topando. A este manxar chamaralle "de groria", cando como sinala Baixeras o cualificativo que lle acaería mellor sería se cadra "de probe". Igualmente, atopamos aquí un dos puntos fundamentais da cociña na obra da autora. "A Fundación Rosalía de Castro reparou nestas dimensións do texto para levar adiante a celebración do Día de Rosalía precisamente co 'Caldo de gloria'", sinala na introdución Anxo Angueira. Baixeras esboza a continuación, na mesma liña, as andainas da vella Xuana, que sobe a costa do Mar de Ovellas, no Camiño Real de Compostela a Fisterra, co gallo de comer e albergarse nunha casa montañesa, principalmente nunha das que fumegan -síntoma da presenza de comida. Esta muller dará finalmente cun lar ateigado de persoas de carácter popular, mesmo marxinal, a quen a dona se dispón a agasallar. Por medio de artimañas, facéndose a xorda, a vella Xuana consegue comer e gorecerse. Un menú rosaliano Ademais, Baixeras conclúe con algunhas apreciacións sobre a cociña galega noutros textos de Rosalía e coa proposta dun completo menú rosaliano, compilando os diferentes pratos que se foron debullando nos seus versos. Ao caldo súmanse a empanada de xoubas, o carneiro asado ou a frixolada de riles con castañas ao viño con mel. E para brindar, albariño ou un tostado!