Entrevistamos Manuel Xestoso, escritor

“O libro parte da idea de que é a ruína a que realmente nos conforma”

Crítico literario e colaborador do semanario Sermos Galiza –onde mensalmente achega a súa visión sobre o teatro, a súa especialidade–, Manuel Xestoso (Santa Cruz de Tenerife, 1966) vén de publicar o seu primeiro poemario, As ruínas de Europa (Galaxia), unha obra en que o tempo é protagonista.

mXESTOSO
photo_camera [Imaxe: Nando Iglesias] Manuel Xestoso

As ruínas de Europa consegue a amálgama precisa entre a historia e a actualidade: desde a destrución de Pompeia até o drama das persoas refuxiadas. Como construíches a obra?

Ben, antes de nada debo dicir que a alusión ao drama das persoas refuxiadas é unha interpretación túa que eu nin subscribo nin desminto: ante a idea de que o autor debe explicar os seus libros eu opoño a de que son os libros os que explican o autor. Por outra banda, a actualidade non me parece un terreo particularmente atractivo para sementar nel a palabra poética. Ao contrario, o libro parte da idea de que é a ruína a que realmente nos conforma. A ruína é aquilo que sobrevive á destrución, aquilo que se resiste á desaparición; é, xa que logo, o único que perdura á acción erosiva do tempo e da Historia, un indicio de permanencia ao que podemos agarrarnos.

O libro foi construído case como a crónica da viaxe por unha paisaxe crepuscular, unha viaxe de inverno por esa Europa posterior a Auschwitz na que, segundo Adorno, xa non se pode escribir poesía. Claro, cada libro de poemas que se escribe desde aquela debería pensar en como é posíbel refutar as palabras de Adorno, e con esa conciencia está escrito As ruínas de Europa. Tendo en conta, ademais, que a historia europea recente non fixo máis que engadir argumentos a favor de Adorno.

Falabas de Adorno. Precisamente, unha das principais características ten a ver coas múltiplas referencias filosóficas e literarias que agochan os poemas. Un trazo derivado da túa faceta como crítico?

Trátase de refutar o poema como aquilo que se definía como “expresión do eu íntimo”. O discurso poético está cruzado por infinidade de voces –ruínas, talvez– que proceden de, entre outros lugares, a propia tradición literaria. Enfrontarse con esas voces supón pasar da lectura como produción de sentido á relectura como produción de realidade. Desde Lacan sabemos que a conciencia está condicionada pola orde simbólica e, xa que logo, cuestionar e interrogar esa orde transfórmase nun deber de quen toma a palabra no espazo público.

"Por soberbio que pareza, eu creo que o crítico debe falar en nome da comunidade, expresar as súas necesidades"

Por outra banda, un dos detonantes na escrita deste libro foi precisamente o cuestionamento sobre a voz do crítico. Quen fala a través desa voz? Por soberbio que pareza, eu creo que o crítico debe falar en nome da comunidade, expresar as súas necesidades e, dalgún xeito, avaliar en que medida as obras que aborda contribúen ao ben común da sociedade á que se dirixe. Nun sistema cultural como o galego, sometido a circunstancias que impiden teimudamente a súa normalización, iso require unha responsabilidade e un esforzo suplementario que pode ser extenuante. Facer uso dunha voz na que ese compromiso se atenuase transformouse case nunha necesidade persoal para definir o lugar desde o que escribía.

Tamén se percibe certa influencia do teatro nas imaxes que evocan os poemas.

Si, claro. De facto, o propio título xa procede do Hamletmachine de Heiner Müller. En certo sentido, considero que no teatro e na poesía, cando se comportan como tales, aínda podes expoñerte a algún risco. Howard Barker sinalaba, defendendo o seu “teatro da catástrofe”, que o sistema é tolerante con todo excepto coa conciencia tráxica. A experiencia do sufrimento e da morte están excluídos desta sociedade, obsesionada coa felicidade, co éxito e coa satisfacción inmediata. E o teatro e a poesía, que comparten a súa orixe nunha idea de sacrificio, aínda teñen presente que a dor forma parte da experiencia humana.

Por outra banda, “teatro” é, etimoloxicamente falando, 'o sitio desde o que se observa', e a observación é o lugar onde se debe fundar a conciencia crítica. Goethe dicía que pensar é moito máis interesante que saber pero moito menos que observar. Existe esa falsa contradición que opón a mente que analiza e o corpo que actúa, unha contradición que debería ser superada a favor da idea de que o pensamento tamén é acción transformadora.

Alén da literatura, As ruínas de Europa recollen fotografía, cinema, arquitectura… A que se debe a escolla?

Interésame moito un enunciado que Godard emprega na súa película JLG/JLG (autoportrait de décembre) e que logo retoma nalgún outro filme: “Existe a regra e existe a excepción. A cultura é a regra; a arte é a excepción. Está na natureza da regra tratar de acabar coa excepción”. Contra o que habitualmente se proclama, eu creo que vivimos nunha sociedade que sacraliza demasiado a cultura, no sentido etimolóxico que a relaciona co culto, coa veneración. Iso acaba por anular o que a experiencia estética pode ter de proceso de emancipación, que é o que a min me importa recuperar.

"Por dicilo dalgún modo, quería escribir este libro para que o lean os que tomarán a Bastilla en 1789"

Que papel desenvolve o tempo neste poemario tendo en conta a transversalidade da historia que fía os poemas?

O tempo é unha aventura, o gran protagonista do libro. Marc Augé, no seu libro O tempo en ruínas, suxire que a contemplación das ruínas nos permite experimentar un “tempo puro” e, dalgún xeito, ese era un referente: un tempo non sometido á ditadura do cronos que permita contemplar a Historia desde outra perspectiva. Por dicilo dalgún modo, quería escribir este libro para que o lean os que tomarán a Bastilla en 1789.

E hai outro compoñente que está moi relacionado con este tratamento do tempo: a natureza. O tempo da ruína e o tempo da natureza son moi semellantes. Existe toda unha tradición pictórica que representa a ruína como un elemento case indistinguíbel da natureza, un lugar onde o mythos e o logos se confunden, onde non é preciso inclinarse ante o transcendente. Creo que esa conexión nos devolve a un lugar fundacional no que aínda podemos buscar o utópico, o “tempo novo”.

Con este primeiro libro, sobre as ruínas que perduran, apelas a esa Europa dos pobos diferente á da UE?

A min apaixóname a idea de Europa e da identidade europea, aínda que entendo que é unha palabra moi desgastada polo discurso da Unión Europea, coa cal o libro non ten nada a ver. Creo que a Unión Europea, malia algunhas experiencias positivas que achegou en canto a certos aspectos da gobernanza en común, non é máis que unha estrutura do sistema cuxo obxectivo último é a destrución dos principios sobre os que, teoricamente, se funda.

"A UE non é máis que unha estrutura do sistema cuxo obxectivo último é a destrución dos principios sobre os que, teoricamente, se funda"

En realidade, non creo que faga falta “crear” a Europa dos pobos porque esa Europa xa existe. O que se precisa é, como diría Rancière, que aflore o desacordo entre os que teñen parte e os que non a teñen, que se faga patente o conflito entre gobernantes e gobernados para poñer en evidencia a arbitrariedade desa relación. E aí si que hai todo un traballo na orde do simbólico que é preciso facer. Hai uns anos asistín a unha obra de teatro documental que falaba precisamente da identidade europea. Para tratar de aclarar os fundamentos da Unión, o público debía escoller entre a lectura do mito do rapto de Europa e a dun discurso de Churchill tras a derrota dos nazis. Ben, exceptuándome a min, todo o mundo escolleu o mito. Se aínda teñen capacidade para convencernos de que a Unión Europea está máis relacionada con Zeus que con Churchill é que están gañando a batalla do simbólico, e iso é o que deberiamos esforzarnos en reverter. Hai que lembrar as palabras de Mahmoud Darwish: se nos vencen tamén na poesía, é a fin.

Que podemos agardar de novo de Manuel Xestoso?

Sempre teño varios proxectos de distinta natureza sobre a mesa, e nunca sei que pasará con eles. Agora mesmo estou traducindo Campo de covardes, unha obra de Vanesa Sotelo, para unha antoloxía que sairá nos Estados Unidos o ano que vén, e sigo moi comprometido coa renovación da erregueté, a Revista Galega de Teatro.

Pero o que me obsesiona ultimamente, seguramente como consecuencia lóxica do interese polas ruínas, é o fragmento. Creo que o proxecto máis atractivo neste momento sería o de emular a Robert Walser: pasear e escribir fragmentos. Escribir ao ditado da paisaxe.

Comentarios