Recuperamos a conversa que Erik Dobaño mantivo con Xabier P. Docampo (1946-2018) no Sermos283, entrevista publicada a 8 de febreiro de 2018 e que xira arredor do seu último libro, A nena co abrigo de astracán (Xerais).
Xabier P. Docampo (Rábade, 1946) é un home de rostro amábel e sorriso sincero, un home doce que escrebe claro e cándido sobre experiencias terríbeis cunha precisión inquietante para expresar o horror e a miseria do mundo na que só sobreviven as nenas e os nenos. Vive na Coruña, no centro, nun dúplex que coa luz xusta do inverno parece cálido e doce. Hai libros, unhas ducias de edicións de A illa do tesouro, a súa favorita, a novela de iniciación á vida. Hai moitos debuxos, figuras, premios e algúns caxatos tallados por el, chairego, neno de vila chairega, que viu o horror mentres vivía a infancia. O escritor posa para unha fotografía cun deses caxatos. A cabeza é unha píntega. Docampo vén de publicar A nena do abrigo de astracán (Xerais), unha novela na que hai illas e tesouros, pero sobre todo hai faiados escuros porque o mal domina o mundo, e que comeza cunha cita do filme A noite do cazador, outra obra iniciática: “O Señor garde os nenos! Sopórtano todo”.
-Os nenos sopórtano todo?
-Os nenos nunca son vítimas... Imos ver: son vítimas das guerras, da fame, da inxustiza... pero inmediatamente detrás ves uns nenos xogando. É o que di Lilliam Gish na película, nesa cita. Os nenos poden con todo. Nos días que empeza a novela eu tiña un ano. Pero o mundo foi igual nos anos seguintes. Nós eramos nenos que xogábamos, e cando saiamos ao recreo puñámonos a xogar á billarda e esqueciámonos de todo canto sucedía ao redor e na nosa casa. Os nenos teñen esa defensa, se non sería terríbel. Está iso que os protexe.
-E están tamén as películas.
-Para a miña xeración o cinema foi importantísimo. Era o único camiño para mirar un pouco máis alá onde chegaba fisicamente o noso ollar. Existía outro mundo... E falábanos de cousas das que nunca ouviramos. Probabelmente parezan moi simples, pero eran importantes. Viamos cousas que aquí non existían, que a censura trataba de ocultar pero que nós atopabamos. Nas películas que escollín para a novela vese o divorcio, a loita nas minas en Gales... e para moitos escritores da miña xeración o cinema foi tamén importante como elemento narrativo. Por que A nena do abrigo de astracán está contada así? Porque me pareceu que o cinema era o refuxio que tiña a nena para preservar a súa vida íntima.
-O relato mantense dentro dos límites que estabelece “a regra da mirada”, o que os ollos son capaces de ver. Ten certa nostalxia da vida da infancia?
-Teño recordos do ar libre na chaira coas airas cheas de centeo ou de trigo. A novela está contada desde Ribadaínsua e non vai máis aló porque o mundo chegaba até onde chegaba a nosa mirada e o resto eran cousas que nos contaban. Se algo sucede fóra da vila, na novela ten que ser narrado por alguén. Naquel tempo, cando se falaba de calquera cousa, sempre había alguén que preguntaba: "E víchelo?"... porque se non, pode non ser certo. En Ribadaínsua hai quen ten a capacidade de controlar a mirada, e estabelecer que todo o que pasa é só o que se ve. E fóra diso non hai nada.
-Pero pasara unha guerra, “silandeira”, como di no principio da novela?
-A guerra colleunos segando, na seitura. E o que pasaba despois é que se había algo de fascismo por aí é porque viñan no tren uns falanxistas... Non se sabía o que sucedía na capital, tiña que vir alguén contalo. Na novela describo un mundo de homes e mulleres que non pode ser outro que o que eu coñecín. Só eu sei quen é cadaquén, porque mesturo moitos. Descríboo exactamente como o coñecín. Todos pasaron por diante miña. Pero decidín tomar o punto de vista da vila no canto de facelo desde un dos personaxes. Quixen contar a historia dunha vila na que despois da guerra, como pasou en todas, entrou o mal. E entrou para destruír completamente a paz e a convivencia do mundo do que se viña. Iso foi o franquismo: entrar na delación, na mentira, na vinganza... Está contado e hai que ter coidado de non repetirse, por iso pensei en que máis houbo unha vez que entrou o mal.
-E que máis houbo?
-O que pasou é que todo era mal, absolutamente todo era mal... Entrou un elemento fundamental sen o cal, estou convencido, o franquismo tería sido distinto, polo menos na Galiza. Entrou o nacionalcatolicismo. Entrou nas aldeas e nas vilas como elemento de control da situación. A Igrexa é a que contén todo e colócase nunha situación de dominio absoluto. E non hai cousa que teña máis poder de dominar que unha falsa espiritualidade ou que unha relixión, porque tente collido polo descoñecido. Cando fixen o retrato dos cregos da novela fuxín do tópico dos cregos gordos, borrachos ou puteiros... na novela os cregos son dominantes. Por que? Porque o dominio dun pobo é moi simple: é territorio e xerarquía. Iso está nos animais: controla a manada quen controla o territorio e quen ten a xerarquía.
-Como era aquel mundo? Poder, disciplina, demo...
-O demo é secundario, o que importaba era Deus. O papel do demo era estar contra Deus, sempre aparece oposto a Deus, que ten o poder e que xerarquicamente controla todo.
-Era un mundo cheo de faiados.
-Para min os faiados son a conciencia. Todos temos faiados, un lugar onde arrombamos as cousas que non queremos poñer diante dos demais pero non hai maneira de desfacerse delas. No caso de Ribadaínsua os faiados ocultan toda a miseria que houbo nese lugar. Pero non a poden ocultar daqueles que a coñecen, que a cometeron, que a viviron... E de vez en cando vas ao faiado e topas o vello, o oculto, o case esquecido, e saes e fechas a porta e non destrúes nada porque non podes. Eu creo que a xente, por moi malvada que sexa, chega un momento no que se dá de conta do que fixo mal. Mais nunca describo o que hai nos faiados, púxeno alí pero é suficiente con saber que está alí. Só hai un personaxe, o Estorniño, que sabe dos faiados e vai repetindo as cousas que escoitou e que acabarán neses faiados.
-Malia as nenas e os nenos, vostede pinta un mundo de curas pederastas, beatas, políticos que pasearan xente, tolleitos e vingativos: un mundo escuro.
-Érao. Total e absolutamente. E sen que ninguén o recoñecese. Non, non... o que se pensaba era que aquel mundo era o que nos ía a levar á salvación! Pensaban algo así como que se triunfaban, triunfaría o ben, e que as cousas se clarificarían e cadaquén ocuparía o seu lugar. Querían unha orde... e por aí iríamos ben. No caso de Ribadaínsua é don Amancio, o cura, o que ten claro que mentres el controle Ribadaínsua, a vila está salvada. E na novela case todo o mundo fai o que lles mandan e tiran para adiante. A vida era así, obedecer e punto. Só algúns personaxes que sufriron moito e xa lles dá igual están un pouco á marxe. Pero iso é o que segue sucedendo hoxe, non?
-Todo o que pasou antes está ausente, ninguén recorda, como hoxe?
-A novela empeza en novembro do 47 e xa todo vai disparado... e como se ninguén recordase. Esqueceron a memoria. Na novela o que pasa é que hai algo que sucedeu e dálles medo a todos. Só o personaxe que garda os debuxos está perto de descubrilo, é quen está máis perto da memoria ou algo parecido. Pero aos malvados non hai cousa que os asuste máis que a memoria, e que alguén recorde... hai unha muller que cando o falanxista lle dá unha labazada ao curmán di ‘que pasa aquí?, antes non sucedían estas cousas’. Pero é só unha. Os demais calan. Eu tiña un amigo, xa morreu, que estaba alí o día que levantaron o cadáver de Juana Capdevielle nunha cuneta de Rábade. E digo na novela que alí quedou unha mancha de pintura encarnada para sempre. Esa mancha hai que limpala. E hai que dicir que alí alguén fixo o que fixo con esta muller. E non esquecelo. Para que nunca máis se faga, para que non haxa nunca unha persoa capaz de facer unha cousa así cos demais. Aquí houbo unha guerra e pillounos a todos na seitura. Meu tío Jesús ou meu parente Bernardino estaban na sega da casa de Ramón Docampo e despois ían segar para a casa do avó, Francisco Docampo. A guerra era case algo alleo, pero penetrou todo aquel mal e aquí o que houbo foi unha posguerra cunha dor terríbel. E todo iso hai que aclaralo, non pido máis que aclaralo, non pido ningún tipo de vinganza.
-Xa non son os curas nin as beatas, pero os herdeiros daqueles poderosos aínda teñen moito poder para que as cousas se poidan aclarar.
-É certo. Os herdeiros do franquismo andan por aí tan campantes. Iso segue aí. E a Igrexa ten unha gran culpa por non ter recoñecido a súa responsabilidade no mantemento daquela situación. Eu non digo que toda a Igrexa fose culpábel... pero que digan que houbo o que houbo e non se pode repetir e acabouse a función. Pero iso segue aí. Non se trata dun capricho pola memoria. É poñer as cousas no seu sitio, e despois deixámolas ir...
-Por que regresamos á infancia se están os faiados e mundos?
-A infancia, é certo, é a patria do home, un lugar ideal, e un lugar onde houbo momentos de felicidade e eses momentos consólannos de calquera cousa. A infancia é un territorio ignoto até o momento en que es capaz de rememorala. E houbo momentos de dor, de infelicidade e de felicidade... e acábaste amarrando aos momentos de felicidade. Era un grande amarre. Que lembras da infancia? Iso... porque a infancia é o refuxio do home e contén a inocencia do home.
-Somos quen entón de entrar nos faiados a través da memoria?
-A memoria é moi mentireira. Unha das cousas que facemos é acomodala a aquilo que nos gustaría que tivese sido. Poderiamos revivir a infancia como unha nova mentira, pero non como a realidade que foi... E coidado cos faiados! porque nos faiados tamén estamos nós.
“TEMOS QUE EMPEÑARNOS EN QUE
NON BORREN O PASADO”
-Como imos indo niso da recuperación da memoria desde a morte do ditador?
-Ese día de novembro de 1975 eu estaba cos meus amigos. Pensabamos que empezaba un tempo novo. Despois chegou este tempo e vimos que non empezaba un tempo novo. Pero aquel día, aqueles días... chamando os amigos por teléfono inmediatamente e pensar que facer ou que deixar de facer... é unha das datas, aquel 20 de novembro que morreu Franco, máis impresionante da vida dunha persoa que lle cadra, coma min, no medio da vida que teño hoxe. Agora fálase de que hai que esquecer o pasado, de que estamos nunha nova situación, na novela pasa un pouco iso. Pero non. Non. Estamos na mesma situación mentres non lavemos aquilo. Hoxe en día, para saber o que pasaba antes de Franco, para saber o que había... xa non temos máis que a vía culta ou libresca. O que están desexando algúns é que o tempo pase e borre todo iso. Pero temos que empeñarnos en que non borren o pasado. Xa non me sinto capaz de dicir como facelo, pero si de dicir que hai que enfrontalo e resolvelo como sexa. Hai que dicir: sucedeu isto e o que sucedeu non o fixeron monstros, fixérono persoas que se tiñan por dignas. É como cando se reúnen os nazis nun castelo para acordar a solución final e despois recitan a Hölderlin e escoitan a Wagner. Non só temos os faiados cheos, están as cunetas cheas: a novela empeza cun feito que sucedeu na vila na que nacín que foi a aparición de Juana Capdevielle, a muller do gobernador civil da Coruña no 36, asasinada uns días despois que seu home.
