Da terra asoballada

Cabanillas e o agrarismo En El Cometa, xornal que Cabanillas fundou no seu Cambados natal en 1910, ano en que marchou a Cuba, adheriuse á causa redencionista e anticaciquil do sindicato agrario Acción Gallega, que ese ano creara Basilio Álvarez, quen prologaría na Habana o seu poemario No desterro (1913). Basilio dicía que se encontrara “al gran poeta que nos llevaron el día que enterraron a Curros”, mais o libro ten poucos textos cívicos; e no poema “Curros!” admira o cantor da Virxe do Cristal, non o Curros rebelde. Na obra predomina un lirismo neorromántico rosaliano con mostras da estética modernista. En Vento mareiro (1915), publicado tamén na Habana, hai lirismo, costumismo, modernismo, saudosismo e versos de loita na sección “Da terra asoballada”, co himno agrarista “Acción Gallega” (texto I da escolma anexa) e versos na liña de Curros: mallar nos caciques, queimar o pazo (símbolo do antigo réxime), promover a abolición dos foros e rebelarse contra a inxustiza. Nesa sección aparece “Galicia” (texto II), outro himno de loita patriótica e revolucionaria, onde propón romper con Castela por aldraxe a Galicia, atacar o opresor co “lume” e co “fouciño”, manter a “espranza” da “Redención” e xurar “doente ou san, vivo ou morto / gallego... soio gallego!” (Rodríguez Fer 1988: 62). Da Terra asoballada, poemario de loita cívica En 1917 publicouse en Vilagarcía da Arousa Da terra asoballada (en adiante DTA) con cuberta de Castelao. O libro, co título da sección cívica de Vento mareiro, é froito do redencionismo agrario de Basilio Álvarez e do movemento cultural e político das Irmandades da Fala de Antón Vilar Ponte, creadas en 1916 como alternativa global á problemática social de Galicia. Alonso Montero considérao o libro máis compacto de poesía civil da literatura galega, sen “poema que non denuncie ou non combata unha miseria colectiva do vivir galego”. É social e, á vez, político; fala de liberdade para Galicia e do papel que Castela xogou como causa das mágoas dos galegos (Cabanillas 1980: 7-8). Agás “A un cacique”, que nunca máis publicou, os poemas cívicos de Vento mareiro (e algúns de No desterro) figuran en DTA, a carón doutros escritos á volta de Cuba (xuño 1915). O libro ábrese con “Camiño adiante”, apoloxía do campesiño galego, que tamén abría No desterro, e féchase co tríptico “A Basilio Álvarez”: un soneto de No desterro, onde proclamaba que chegara a hora do comezo da sega na “loita vingadora”; un soneto de Vento mareiro, onde lle pedía o sinal para comezar a batalla; e un texto novo onde considera que Basilio é o capitán necesario para a hora da batalla, polo que debe volver á terra e fuxir da retagarda madrileña (Rei 2009: 174). Cabanillas asume o papel de poeta cívico e pon a pluma ao servizo das ideas, sen case concesión á poesía intimista Segundo Millán (1996: 558), o paso do agrarismo de Acción Gallega ás Irmandades non lle afectou o estilo, pero revolucionoulle a temática. Asume o papel de poeta cívico e pon a pluma ó servizo das ideas, sen case concesión á poesía intimista: “fronte aos chamamentos enraibecidos aos labregos para queimaren pazos ou triparen por riba da tumba dos caciques, agora Cabanillas adopta unha actitude educadora, de concienciación paulatina do pobo para aproximalo ao nacionalismo”. Isto explica a sección Santos da nosa Terra, con sonetos en louvanza de Rosalía (texto III), Pondal, Brañas e Murguía, e co poema “Curros!” de No desterro. E dá razón de poesías combativas e patrióticas con Castela/España de antagonista (e non a “vila podre”), como “Meu carriño!” (texto IV), dedicado a A. Villar Ponte, co sentimento nacionalista superposto ó agrarismo; e “¡En pé!” (texto V), himno nacional-revolucionario dedicado a Porteiro Garea, en que chama os galegos a recuperaren o orgullo nacional. Ademais, DTA contén textos melancólicos como “Desque a morte” ou “A rosa que sangra” (texto VI). En “Diante dunha cunca de viño espadeiro”, segundo Pena (Cabanillas 1994: 38), exalta o sentimento da terra e homenaxea o chan e a paisaxe galega ó cantar un viño propio do Salnés. É o único poema alleo á estética civil, mais remata con dous versos de combate: Ou, espadeiro amante! Ou, roxo e quente sangre do corazón da nosa terra! Encende os corazós dos apoucados! Prende lume nas almas, viño celta! O esmorecemento da musa cívica A partir de 1917 a súa musa cívica murcha. No ano 1926 edítase a segunda edición de DTA, tamén con cuberta de Castelao, que case é un libro novo, con só catro poemas da primeira edición. Rescaldo da causa agrarista é “A aldea esquecida”, paráfrase dun poema de N. A. Nekrásov, poeta ruso que avogara pola liberación dos servos; e “Sobredo”, na honra dos mortos do enfrontamento (22-11-1922) nese lugar de Guillarei (Tui) entre a Garda Civil e labregos concentrados contra as rendas forais e o embargo (“nos agros de Sobredo froreceu unha rosa!”). Contén poemas sociopolíticos como “Vía Crucis”, dedicado a Castelao, onde Galicia é a anciá que sobe ó Calvario como un novo Xesucristo; “O Noso Señor Sant Iago”, que o considera “Patrón da Terra nosa” e non o matamouros da “sanguiñosa xente das Españas”; “Irlanda”, saúdo á loita independentista da “irmanciña adourada”; “Alén”... E textos non sociais como “A gran muralla”, alegoría de ambientación chinesa; “A Calzada de Cambados”, glosa dun lenzo de Lloréns; “A roseira da saudade” ou “Probiña da tola”, incluído en No desterro. Recepción de 'DTA' Imprimíronse mil exemplares, que se venderon axiña. O libro comentouno case toda a prensa galega, en xeral con eloxios. Non se cuestionaba o talento literario do autor, senón a ideoloxía dos poemas e a virulencia de moitos versos (Rei 2009: 176). A Nosa Terra publicou (30-08-1917) unha recensión moi favorable, sen asinar, cualificando a obra de “xenial, admirabre”, feita por “un dos mellores poetas, non soio d’España senon da Europa latina”. Nese xornal, Peña Novo arremeteu contra o rexionalista Barcia Caballero, que nunha recensión moi aceda de DTA no xornal El Eco de Santiago acusaba Cabanillas de se contaminar “por la peste reinante”, é dicir, polas reivindicacións patrióticas das Irmandades. Peña Novo reprochaba duramente a actitude de Barcia e definía o escritor cambadés como “o poeta máis grande nado en Galicia” (Ínsua 2016: 172-173). M. Casás dirixiu unha “epístola al poeta”: non o insultaba, mais “ao igual que Barcia, non pretende facer unha louvanza ou unha análise do libro ao parecer tan conflituoso, senón advertilo, desde un punto de vista insidioso e cheo de cinismo, dos perigos de signo político que ha de evitar”. Para Casás, “si ese es el nuevo regionalismo que ciertas gentes pregonan para Galicia, maldito mil veces sea” (Rei Romeu 1988: 72-74). A finais do 1917, A. Villar Ponte publicou n’A Nosa Terra o ensaio Ramón Cabanillas, poeta da raza, que o consagrou como “Poeta da Raza” e escritor “representativo” polo que agardara a literatura patria desde a morte de Rosalía, Lamas, Curros e Pondal. O ensaio foi definitivo para canonizalo literariamente (Ínsua 2016: 173-174). Cancións e traducións Na década de 1970, os Voces Ceibes Xerardo Moscoso e Miro Casabella cantaron “Acción Gallega”; Fuxan os Ventos, o poema agrarista “No escuro”; e Benxamín Rey fixo a curtametraxe A fouce esquecida. Décadas despois, Xoán Silva, os grupos de rock Xenreira e Nao, e o trío Gelría cantaron o himno do agrarismo. No 1976 Juan Pardo interpretou “En pé!” (e tamén “A Rosalía” e “Pobriña da tola”), ano en que prohibiron ó grupo Roi Xordo cantar ese poema musicado por Antón Seoane; e no 2015 Joaquín Pixán e Alejandro Zabala gravaron a música para voz e piano de “En pé!” de Rogelio Grova. A finais dos 70, Miro Casabella gravou “Meu carriño” (e no 2010 fíxoo A. González Vilela) e “A gran muralla”. No ano 2016 Quintas Canella musicou “Alén”. Os poemas “Acción Gallega”, “Galicia” e “A rosa que sangra” editounos en ruso E. Zernova en 2007 e en italiano G. Álvarez Maneiro no ano 2018. “En pé!” e “Diante dunha cunca de viño espadeiro” publicounos parcialmente en xaponés T. Asaka en 2013 e enteiros en ruso Zernova, que tamén editou outros poemas agraristas de DTA; e Asaka traduciu “A Rosalía”. Bibliografía citada —Cabanillas, R. (19802): Da Terra Asoballada. Edición, prólogo e notas de X. Alonso Montero. Madrid: Akal. —Cabanillas, R. (1994): Da Terra Asoballada. Edición de Xosé Ramón Pena. Vigo: Xerais. —Ínsua, E. X. (2016): A nosa Terra é nosa! A xeira das Irmandades da Fala (1916-1931). A Coruña: Baía. —Millán Otero, X. M. (1996): O anuncio dos novos tempos: Ramón Cabanillas. Vigo: AS-PG. —Rei, L. (2009): Ramón Cabanillas. Crónica de desterros e saudades. Vigo: Galaxia. —Rei Romeu, M. (1988): “A recepción crítica da obra de Cabanillas”, en Ramón Cabanillas. Camiño adiante. Vigo: A Nosa Terra, A Nosa Cultura, 10, 66-78. —Rodríguez Fer, C. (1988): “Hinos de loita patriótica e revolucionária”, en Ramón Cabanillas. Camiño adiante. Vigo: A Nosa Terra, A Nosa Cultura, 10, 58-64. Escolma de textos Reprodúcense os poemas da edición de Dobarro e Pena (Cabanillas 2009) [1] Irmáns! Irmáns gallegos! Dende Ortegal ó Miño a folla do fouciño fagamos rebrilar! Que vexa a Vila podre coveira de canalla, á Aldea que traballa disposta pra loitar. Antes de ser escravos irmáns, irmáns gallegos! que corra a sangre a regos dende a montana ó mar. Ergámonos sin medo! Que o lume da toxeira envolva na fogueira o pazo siñorial! Xa o fato de caciques, ladróns e herexes, fuxe ó redentor empuxe da alma rexional. Antes de ser escravos, irmáns, irmáns gallegos! que corra a sangre a regos dende a montana ó val. (1913) [2] Galicia Galicia! Nai e Señora, sempre garimosa e forte; preto e lonxe; onte, agora, mañán... na vida e na morte! Galicia! A Galicia santa de romeiros e xuglares! A de historia que abrilanta a Tradición nos fogares! (…) A facenda, o creto, a vida, o fogar... todo por ela! Con Castela, ben querida; aldraxada... sin Castela! Irmáns! Rubamos o cume desatrancando o camiño, e botemos man do lume onde non chegue o fouciño! Todo prá nosa Galicia, fror de tódalas virtudes; prá sedenta de xusticia, ferida de escravitudes! Namentras a sangre vibre en beizos e corazón... a espranza de vela libre e este berro: Redención! Xuremos! “Dereito ou torto, sin máis alcuño ni achego, doente ou san, vivo ou morto, gallego... ¡soio gallego!" (1915) [3] A Rosalía de Castro Dúas nais me bican e me dan arrolo. Unha, a do tempo neno, a pomba aquela que me acochou, mimosa, no seu colo co xeito homilde da virtú sinxela. Afundido no dor, frebente, tolo, chamaba á morte a berros ó perdela, cando ó ler os teus libros ou consolo! surdiche ti: contigo tornou Ela! Dende entón, si ferido dos penares que ensanguentan a vida con que loito, pouso a ialma nas FOLLAS i os CANTARES. Rosalía! Ña Nai! miña Santiña…! Méntra-la Rula milagreira escoito, Sinto unha doce man que me acariña! (1917) [4] Meu carriño Para a alma acesa de Antón Villar Ponte Carriño forte e xeitoso meu carriño, arrolador e mimoso como o berce dun meniño! Meu carriño cantareiro! O de xugo e cabezalla coa puntiña da navalla pulidos da miña man! Sempre ó paso, sempre xuntos entre estripos, e entre frores, cantemos nosos amores, sin sair do noso chan! Meu amor de carreteiro! Meu carriño! O do eixo de ameneiro e os canisos de sanguiño! Lévame, meu carro, leva, pola meiga terra nosa que a miña alma saudosa lonxe dela non se afai. Lévame por onde escoite a fala doce e sentida entre bicos deprendida no colo de miña nai! Roda polos nosos eidos! Anque hai lama no camiño é túa terra, meu carriño, e a terra de meus avós! Non collas para chan alleo! Non me leves a Castela que non quero nada dela xa que arrenegóu de nós! Vermello, leva coidado co carriño, que pode caír tumbado no goio dun tremesiño! Canta, meu carriño, canta a redención esquencida, o dor da Terra ferida de traidores e ladróns. A alma galega dorme, a santa Ideia está morta e tes que ir porta por porta encendendo os corazóns! (…) (1917) [5] En pé! A Luís Porteiro Irmáns! En pé, sereos, a limpa frente erguida, envoltos na brancura da luz que cai de riba, o corazón aberto a toda verba amiga, e nunha man a fouce e noutra man a oliva, arredor da bandeira azul e branca, arredor da bandeira da Galicia, cantémo-lo dereito a libre nova vida! Validos de treidores a noite da Frouseira á patria escravizaron uns reises de Castela. Comestas polo tempo, xa afloxan as cadeas… irmáns asoballados de xentes extranxeiras, ergámo-la bandeira azul e branca! E ó pé da enseña da nazón galega cantémo-lo dereito a libertar a Terra! Irmáns no amor á Suevia de lexendaria historia, ¡en pé! en pé dispostos a non morrer sin loita! O día do Medulio con sangre quente e roxa mercámo-lo dereito a libre honrada chouza! Xa está ó vento a bandeira azul e branca! A oliva nunha man, a fouce noutra, berremos alto e forte: “A nosa terra é nosa!” (1917) [6] A rosa que sangra A alma é unha roseira frorecida, cuaxada de rosiñas vermellas e de rosiñas brancas. Alegrías e penas son o vento que pasa; ás veces como un bico, ás veces trebonada. Unha bágoa que surde, unha risa que estala... son rosiñas que caien da roseira da alma! Miña nai que me arrola, un amor que me chama, a estreliña da groria no sendeiro da espranza... Cando a vida comenza, cantas rosiñas brancas! Un filliño que morre, un amor que se apaga, a ilusión que se afoga no remuiño das ágoas... Cantas rosas vermellas ó mediar a xornada! Xa son vello, e o vento, vento de trebonada, desfolloume a roseira, a roseira da alma. Pero este dor da Terra ferida e escravizada... que rosiña vermella! como doi! como sangra! (1917)