Tímpanos medievais da Galiza: Colexiata de Santa María, A Coruña

As portadas, tanto polos temas como polo estilo, podemos identificalas como góticas, de certo que, sendo esta igrexa contemporánea en construción á de Santiago, iconograficamente está máis en consonancia co gótico que irá desenvolverse ao longo do século XIII. Cando Serafín Moralejo estuda as portadas fala de dúas campañas, así o acceso máis antigo sería o do sur no que se comezaría a traballar e 1256. Trátase dunha portada con arquivoltas de medio punto apoiadas en columnas; as dúas interiores con capiteis historiados e as exteriores con capiteis vexetais. Tamén vemos dúas mochetas onde se representan anxos con libros que soportan o tímpano. As arquivoltas decóranse con elementos vexetais e baquetóns. O Salvador preside a chave da exterior. Os ábacos con decoración vexetal repousan sobre os capiteis, con elementos vexetais nos exteriores e historiados os interiores. Nesta portada, hoxe en día moi deteriorada, é onde resulta máis difícil dar resposta ás nosas preguntas: quen son as figuras que aparecen sentadas en cada uns dos capiteis? E as que aparecen de pé ao seu lado? Parece que unha le e dúas escoitan pero, cal é a identificación? Tamén hai dúbidas sobre as figuras do tímpano: a xerarquía estabelece a importancia en función do tamaño e a posición desde a máis destacada, que sostén un báculo en tau, até as oito restantes das que nalgún caso apenas vemos a cabeza. Parece que levan hábito con capucha e apréciase o cinto nas que están de pé. Os estudosos divídense cando se trata de facer unha interpretación: algúns como o profesor Delgado Gómez ven un abade rodeado de oito monxes, e outros, del Castillo, Murguía ou Caamaño ven o apóstolo Santiago rodeado doutras figuras. Resultándonos difícil inclinarnos por algunha das dúas, deixamos aberta a interpretación mentres non teñamos unha certeza. Pero si parece interesante mencionar que é, das tres portas, a que estilisticamente se mantén na órbita do Mestre Mateo. Nesta portada, hoxe en día moi deteriorada, é onde resulta máis dificil dar resposta ás nosas preguntas Se volvemos cara a fachada oeste encontraremos a portada principal co tema da Epifanía no tímpano. Curiosamente repite o tema do capitel do primeiro piar do lado do Evanxeo no interior da igrexa pero sen relación con el nin no estilo nin na forma. Pero deixaremos o interesante tímpano para o final e comezaremos polas arquivoltas: de fóra para dentro observamos que a primeira e segunda teñen decoración vexetal, “follas de auga” ou “follas de col” son as denominacións máis frecuentes. A terceira está formada por boceis ou molduras de diferente grosor. A cuarta é historiada: once figuras de igual tamaño, a máis importante, o Salvador que ocupa a chave do arco, móstrasenos en actitude de bendicir coa man dereita e sostendo un libro na esquerda, acompáñano San Pedro coas chaves a un lado e, quizás, San Xoán, suxeitando un libro ao outro. As oito figuras restantes son anxos alados con cartelas, algúns levan coroa. Parece que esta arquivolta completa o programa iconográfico do tímpano xa que se trata dunha “representación antropomórfica” da Gloria ao entender do profesor Moralejo. A Adoración dos Magos do tímpano é o conxunto máis salientábel nesta portada. O tema parece o máis apropiado para a fachada principal dun templo advocado a María. A través dun eixo imaxinario podemos ver á dereita a Sagrada Familia, a Virxe, nai e raíña con coroa e sobre un trono decorado con leóns como o de Salomón, sostén o seu fillo que está en posición frontal, no colo; este, sen comunicación coa nai, bendí os Magos. Á súa dereita Xosé, e no lado esquerdo as tres figuras dos Magos. A ambos os lados sendas representacións arquitectónicas, da esquerda xorden tres cabezas de animais, entendemos que se trata do trasporte dos Magos. É interesante pararse un pouco neste conxunto, unha das escenas máis populares e representadas na arte da Idade Media. Descríbese con poucas palabras no Evanxeo de Mateo “E ao entrar na casa viron o neno coa súa nai María, e postrándose; adorárono; e abrindo os seus tesouros, ofrecéronlle presentes: ouro, incenso e mirra". (Mt. 2, 1-12) Por este relato só sabemos que son Magos e son de Oriente pero a historia e a súa iconografía irá perfilándose posteriormente. Até o século XV non son asociados coas distintas razas vinculadas aos descendentes de Noé e coas diferentes idades do home. Por outro lado, que significado teñen as ofrendas? Xesús é agasallado con ouro por ser rei, con incenso pola súa condición divina, e con mirra, pola súa condición humana. É posíbel que o feito de levaren tres regalos acabase consolidando a idea de que eran tres, e, como xa dixemos, tamén co tempo adquiriron a súa condición de reis. No noso tímpano aparecen con coroas, longas túnicas e esporas o que os identifica, ademais, como reis viaxeiros. No Evanxeo de Mateo tampouco se cita a Xosé pero aparece no tímpano da Colexiata, á dereita de María coa cabeza apoiada na man e esta na vara; mostrando un aire “ausente” que será moi común nesta figura que se incorpora na Epifanía a partir do gótico. Para rematar, tamén as arquitecturas labradas nos extremos con arcos apuntados, tellado en escamas e amea, teñen a súa lectura iconográfica; para estas representacións temos dúas interpretacións, para Serafín Moralejo á dereita temos a Xerusalén Celestial e pode ser que á esquerda estea Babilonia pero, esta última ben pode ser un elemento paisaxístico ou unha solución espacial sen sentido simbólico; para López Ferreiro representan a igrexa xudía, Xerusalén, e á dos xentís, Belén. Se optamos por esta última interpretación, o círculo iconográfico quedaría fechado xa que as dúas igrexas asócianse aos dous apóstolos da arquivolta: Pedro vinculado coa igrexa xudía e Paulo coa dos xentís. Pero veremos que onde uns estudosos ven Paulo outros ven Xoán. É bo que sempre quede algo por investigar. O tema da Epifanía ten enorme importancia na Idade Media como xa comentamos, representa a chegada do Mesías, a revelación de Deus en forma humana, pero ademais da súa interpretación relixiosa, tamén pode estar vinculado como unha exaltación do poder temporal, os Magos aparecen como Reis, o primeiro está lixeiramente axeonllado, o que podemos asociar coa cerimonia de vasalaxe, os tres “renden homenaxe” ao seu Señor. E así o recolle este tímpanohttps://www.nosdiario.gal/articulo/cultura/aurelia-balseiro/20201231074337112831.html. A porta norte Trátase dunha porta con arco de medio punto e arquivoltas, lixeiramente apuntado todo o conxunto. As arquivoltas apóianse en columnas de fuste liso e capiteis vexetais. A porta estréitase e sitúa na parte superior das xambas dous anxos enfrontados que soportan o lintel e este, o tímpano. distinguimos unha figura feminina de corpo enteiro de perfil e orando coas mans en alto, á esquerda unha figura masculina e barbada, a cada lado da figura feminina un par de rodas e finalmente tres figuras máis difíciles de identificar: unha xunto ao home barbado e con coroa, outra que asoma desde a parte superior cabeza abaixo e cun obxecto na man e unha especie de planta á dereita. Contamos con elementos suficientes para identificar o martirio de Santa Catarina de Alexandría. Parece que o dominico Jacopo della Voragine escribiu na segunda metade do século XIII un manuscrito titulado Lenda Dourada. Douscentos cincuenta anos despois os humanistas criticárono polo escaso rigor histórico, pero este non era o seu fin, senón popularizar a fe relixiosa e iso si o consegue, serán moitos os artistas que reflictan partes deste escrito nas súas obras desde a Idade Media até o Barroco. En Galiza é o tema dun dos capiteis da Igrexa de Santiago de Ribadavia, aparecerá a santa na fachada de Santa María a maior de Pontevedra, nos baldaquinos de Santa María de Couso en Avión e en Santa Olaia de Banga no Carballiño, pero esta da Colexiata de Santa María é unha das primeiras e raras portadas de tema haxiográfico na Galiza. Na porta norte contamos con elementos máis que suficientes para identificar o martirio de Santa Catarina de Alexandría Della Vorágine conta na súa historia que o emperador Maxencio, sen dúbida a figura masculina con capa, barba e coroa do tímpano, ordenou os cristiáns de Alexandría que participasen nos ritos pagáns. A nova, culta e cristiá Catarina, a nosa figura feminina orante con túnica, bendicida co don da palabra, debate co emperador que, ante a súa persuasión, pide axuda aos eruditos do imperio para rebatela, pode representar a algún destes a figura xunto a Maxencio, outros consideran que é o demo falándolle. Pero Catarina convérteos. O emperador admirado da súa intelixencia quere casar con ela, a santa négase e para presionala envíaa á prisión pero unha pomba proporciónalle día a día alimento. Catarina négase ao enlace unha e outra vez até que Maxencio, humillado, quere aplicarlle un castigo que, ademais, resulte exemplar para os cristiáns: descuartízaa atada a catro rodas de madeira con cravos e dentes de serra. Deus envía un anxo, a figura de medio corpo que aparece na parte superior, que desvía cunha vara ou cunha espada as rodas. Estas, liberando a Catarina, diríxense cara aos pagáns; di della Vorágine que morren catro mil pero non Catarina, así que o cruel emperador Maxencio faina decapitar. A figura da parte superior que identificamos como anxo tamén pode encaixar como todo o contrario, o executor da orde de Maxencio. Só queda por dar sentido ao elemento vexetal da dereita que tendemos a identificar cun lirio, símbolo da pureza da Santa. Dado que é pouco fiábel o relato da Lenda Dourada podemos vincular este episodio coa historia de Hipatia de Alexandría, célebre filósofa pagá famosa polo seu saber e erudición que morreu a mans duns fanáticos relixiosos a principios do século V. É verdade que non podemos aseguralo pero, en todo caso, trátase de dúas historias de mulleres intelixentes que quixeron convencer coa persuasión e a palabra e foron castigadas.