Castromao: Asentamento dos 'coelerni'

O castro Breve historia das intervencións arqueolóxicas As primeiras escavacións en Castromao foron efectuadas polo prehistoriador ourensán Florentino Cuevillas. A publicación, da Sección de Prehistoria do Seminario de Estudos Galegos (SEG), aparece no número 57-59 da revista Nós en 1928, na serie do “Catálogo de castros galegos”. Fora previamente catalogado por el e por Xulio Rodríguez, nas actividades do SEG, aínda que o xacemento xa aparecía referenciado en textos de J. A. Ceán Bermúdez e de R. Barros Sivelo, respectivamente nos anos 1832 e 1875. Nas décadas de 1960 e 1970 contamos coas intervencións de M. García Rollan, que fai un intenso labor para dalo a coñecer, e de X. Ferro Couselo con X. Lorenzo Fernández. A finais da década de 1980 e inicios da de 1990 retómanse as investigacións no xacemento coas escavacións dirixidas por F. Fariña Busto, entón director do Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense, e A. Seara Carballo. Desde o ano 1992 leváronse a cabo unha serie de campañas dirixidas por L. Orero Grandal até 2008, que tiveron como fin tanto de proseguir as escavacións, como consolidar os restos que xa estaban ao descuberto. Os últimos traballos, de limpeza e mantemento está a dirixilos E. B. Nieto Muñiz. As estruturas defensivas A defensa artificial máis rechamante é a muralla principal, na actualidade parcialmente visíbel. Ten unha lonxitude próxima aos 500 m e ao redor de 2 m de anchura. A altura que agora se pode ver é froito de sucesivas reconstrucións e consolidacións. Esta estrutura protexe e envolve totalmente un recinto cunha superficie de case 2,26 ha. O seu trazado debuxa unha planta tendente á elipse cunhas dimensións aproximadas de 175 m no eixo WE e 100 no NS. Mais non só cumpría cunha función defensiva, senón que podería transmitir cara ao exterior a importancia e poder do poboado e, por tanto, dos seus habitantes. Dada a intrincada disposición do espazo residencial, serviría ademais como vía de comunicación entre as vivendas próximas, tránsito facilitado polo adarve. Na ladeira sur descubriuse a cimentación dunha muralla máis baixa que a anterior e que conflúe con ela na ladeira sueste, nun gran penedo granítico gravado na súa parte superior con coviñas. Estas insculturas poden remontarse na Galicia á Idade do Cobre. Mesmo antes. Ademais conta coas defensas naturais que lle proporcionan as ladeiras do outeiro sobre o que se edificou. Nestas, máis pinas as situadas cara ao norte, leste e suroeste, consérvanse muros de contención que debuxan unha topografía case en chanzos. De momento non se descubriu porta ningunha de acceso ao castro, pero os investigadores que escavaron nos últimos anos propoñen situala na zona máis chaira da ladeira. Estruturas interiores Na zona escavada son visíbeis e visitábeis case oitenta construcións, fundamentalmente de uso doméstico. Non debemos pensar que cada unha é unha vivenda, senón estancias da casa, formando barrios compostos por varias destas dependencias. Un bo exemplo, aínda que da etapa máis tardía e xa romanizada, é o “Barrio da Tábula”, situado xunto á muralla da zona norte do castro. As vivendas, como efecto da longa vida do xacemento, eran de varios tipos: as primeiras, feitas con elementos vexetais, substitúense no s. IV a. C. polas estancias de pedra. As máis antigas teñen planta circular e rectangular coas esquinas redondeadas, as cadradas edificáronse despois da conquista romana. No castro podemos ver varias superposicións de construcións, produto das reformas dun lugar habitado durante varios séculos. No sector norte contamos con varios exemplos, tanto dunha construción circular sobre outra, como dunha rectangular sobre unha circular. En todo caso, practicamente todas estas edificacións correspóndense cos derradeiros séculos de vida do asentamento. A defensa artificial máis rechamante é a muralla principal, na actualidade parcialmente visíbel. Ten unha lonxitude próxima aos 500 metros e ao redor de 2 metros de anchura Nas estruturas visitábeis pódense observar diversos elementos construtivos, como vestíbulos de acceso, soleiras de entrada en portas elevadas sobre os pisos, fogares e pías interiores ou recebos nas paredes dalgunhas edificacións. Tamén evidencias da práctica doutras actividades, como fornos ou almacéns de gran. Principais achados Nas escavacións exhumáronse materiais cerámicos, metálicos e líticos, xunto con grans de cereal e variados elementos carpolóxicos. Tamén tortas de ouro, indicio de ourivaría, xunto con restos que evidencian a existencia doutros artesáns relacionados coa metalurxia ou coa cerámica. Apareceron cerámicas moi antigas, das derradeiras etapas da Idade do Bronce, as coñecidas como alpiarça. Incluso algún exemplar de cerámica grega. E, como non, abundante cerámica castrexa da Idade do Ferro, profusamente decorada. Xa dos derradeiros séculos son as características cerámicas romanas, ben de tipo común, ben vaixelas finas, como a sixilata marmorata. De cerámica é tamén un pequeno forno transportábel datado no s. IV-III a. C. A Universidade de Vigo realizou unha cocción experimental despois de reproducilo. Entre os elementos de bronce salientamos as fibelas, en omega ou de longo travessão sem espira, e alfinetes. Tamén un tesouriño do s. I d. C. formado por 53 denarios e un áureo. Moi especial é a peza chamada Tabula Hospitalis. É unha placa de bronce do ano 132 d. C., na que está gravado un tratado de hospitalidade entre os coelernos e o prefecto da Cohorte I dos Celtíberos da Legio VII Gemina. En pedra destacamos un tríscele calado, seguramente para ornamentar e permitir a iluminación natural dunha vivenda, o fragmento dun guerreiro de pequeno tamaño, a sorprendente escultura dun simio achado nunha cimentación do s. I a. C., ou un coio gravado co número XVII, o seu peso en libras romanas, case 8,800 kg. Folclore A publicación de F. Cuevillas de 1928 en Nós recolle as seguintes lendas: “Unha veciña de Castromao tiña un porco que todas as mañás en canto lle abrían a corte marchaba para o castro e non volvía deica a noite. Desconfiou a veciña se os mouros lle daban a mantenza, pois o animal non comía nin miga na casa e a pesar diso estaba gordo que daba xenio velo. Mais cando chegou o tempo e a dona quixo facer a matanza o porco desapareceu da corte e nunca máis subo del cousa ningunha”. “No Castromao hai atuadas a cadea, a lámpada e a reixa da Raíña Moura”. Outras achegas A arqueoloxía experimental permitiu reconstruír o “Barrio da Tábula” baseándose no traballo de fin de grao do arqueólogo E.B. Nieto Muñiz, que prosegue os traballos no castro. Despois reproduciuse materialmente en “Coelianova”, fóra do xacemento e situado a uns 500 m ao suroeste deste. Ademais dos restos visíbeis no castro, nas escavacións arqueolóxicas apareceron restos de cabanas, fundamentalmente vexetais, que se remontan a finais da Idade do Bronce. Pero a ocupación do outeiro vai máis alá do século II d. C, cando se abandona: nunha plataforma interior do recinto consérvanse os alicerces rectangulares dunha ermida medieval. A súa presenza evidencia un uso simbólico do antigo asentamento, quizais cristianizando un lugar antigamente habitado que permaneceu na memoria das xentes medievais. Castromao na historia da terra de Celanova A secuencia histórica de Castromao iníciase nos ss. VII-VI a. de C., a finais da Idade do Bronce e primeira Idade do Ferro, chegando até momentos avanzados da romanización, no século II d. C. A monumentalidade e valor científico levou á Xunta de Galicia a declarar o castro Ben de Interese Cultural en 2019. A Tabula Hospitalis proporcionou información sobre os habitantes do lugar: os coelerni, un dos pobos documentados na Gallaecia Bracarense antes da conquista romana. Tamén aparecen nunha inscrición honorífica romana que estaba situada sobre a ponte romana de Chaves, a antiga Aquae Flaviae. Da época do emperador Vespasiano e datada no ano 79 d. C., cita os Aquiflavienses, Aobrigenses, Bíbalos, Coelernos, Equesos, Interamnicos, Límicos, Aebisocios, Quarquernos e Tamaganos. A inscrición, chamada Padrão dos Povos, está no Museo Arqueolóxico de Chaves e a Tabula Hospitalis no Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense. Mais desta última existe unha copia escultórica de gran tamaño que poderemos ver na praza das Pitas de Celanova. A monumentalidade e valor científico levou a Xunta de GaliCIa a declarar o castro de Ben de Interese Cultural en 2019 A visita a Castromao permítemos ver os vestixios arquitectónicos das xentes que o habitaron e valorar a situación estratéxica do castro. En primeiro lugar, destaca a ampla visibilidade que tiñan do seu contorno, tanto o inmediato como a moi longa distancia. Desde alí obsérvanse outros castros, próximos e máis distantes. Se temos en conta que o interior do castro estivo habitado até o s. II d. C., en fases xa avanzadas da romanización, vemos que o seu emprazamento tampouco estaba lonxe da calzada secundaria romana, que desde a Vía XVIII, chegaba até a ponte do Freixo, obra romana hoxe restaurada. A existencia ao nacente da vila medieval fortificada de Vilanova dos Infantes axúdanos a entender a evolución territorial desta zona. Na Idade do Ferro o centro de gravidade poboacional, quizais tamén político, foi Castromao, seguramente capital dos galaicos coelernos. Desde o s. II d. C., abandónase e, segundo os datos que proporciona a arqueoloxía, a poboación empeza a distribuírse fóra, en construcións ao modo romano. No medievo as preferencias territoriais son outras, terras máis baixas onde implantar os principais asentamentos, como a vila de Vilanova, cunha cota por baixo dos 500, ou o mosteiro e vila de Celanova, aproximadamente entre os 500 e o 550 m de altitude. Uns e outros son parte esencial da historia desta Terra de Celanova.