O castro de San Cibrao de Las

As intervencións realizadas no poboado de San Cibrao de Las As primeiras investigacións do castro realizáronse a principios do século XX, sendo pioneiro Florentino López Cuevillas, que perfilou as principais características do xacemento nas súas primeiras publicacións na revista Nós, continuadas por Xoaquín Lorenzo Fernández nos anos 40. As primeiras intervencións sistemáticas, utilizando metodoloxía arqueolóxica, realízanse entre 1982 e 1984, dirixidas por B. Pérez Outeiriño, e continúan en 1987-88 e 1991 e 1993, a cargo de F. Fariña Busto, coa participación activa do equipo de arqueólogos que colabora co Museo Provincial de Ourense, centradas principalmente na zona da porta este. No ano 2000 retómanse de novo as actuacións no xacemento, promovidas pola Consellaría de Cultura, baixo a dirección dun equipo composto por arqueólogos e restauradores dirixidos por Yolanda Álvarez González, Luís Fco. López González e Miguel A. López Marcos que continuarán as intervencións de forma intermitente até o ano 2016 (2000-2001, 2003-2005, 2007-2010, 2016), campañas nas que se realizan intensos labores de restauración. Un castro do final da Idade do Ferro Os poboados castrexos están delimitados por murallas e fosos e teñen unha superficie media que oscila entre 1 e 2 ha, ocupadas por pequenos grupos dunhas 200 persoas. Este tipo de poboados definen a cultura castrexa durante máis de oito séculos, pero a partir do século II a. C. aproximadamente, aparecen algúns cambios que van transformando este modelo de ocupación do territorio. Un exemplo destas mudanzas é a existencia de grandes poboados como o castro de San Cibrao de Las, que ten unhas dimensións de case 10 ha e unha poboación estimada dunhas 2.000 persoas. Durante un tempo o cando, como e porqué se fundou este poboado foi obxecto de discusións, xa que non se contaba con estudos suficientemente amplos, mais as últimas escavacións realizadas neste século de forma intensiva e apoiadas en numerosas datacións radiocarbónicas achegaron novos datos que permiten coñecer mellor a historia do poboado habitado desde mediados do século II a. C. até o III d. C. Morfoloxía e complexidade do seus sistemas defensivos A configuración xeral do xacemento está vinculada á súa planta ovalada e á existencia de dous recintos concéntricos amurallados. O recinto interior ou croa, de grandes dimensións, non funciona como zona de habitación, pero resulta claro que tanto a súa delimitación como a súa defensa e a súa localización na parte central e máis alta do castro pretenden destacar este espazo comunal asociado a funcións rituais e relixiosas. Para entrar nos dous recintos ábrense só dúas portas en ambas as murallas, dúas ao oeste e dúas ao leste, comunicadas por longas rúas empedradas que van desde o recinto interior até o exterior. O sistema defensivo do castro é complexo e monumental e achéganlle por unha banda protección e por outro unha gran visibilidade na paisaxe. Podemos destacar a existencia de varias liñas de muralla, a exterior de case 2 km de longo e a existencia de elementos con funcións claramente defensivas, como a unión das murallas exteriores nun fondo de saco, a torre vixía o lado sur ou a multiplicación de escaleiras. Outro punto importante son as espectaculares portas que conservan os corpos de garda para o control do paso. A pesar da monumentalidade dos sistemas defensivos, non se documentaron durante os traballos de escavación restos de episodios bélicos no xacemento. As vivendas O espazo recuperado nos traballos de escavación e restauración no xacemento comprende uns 14.000 m2 o que permitiu pór ao descuberto a distribución e as estruturas do castro e poder definir a existencia de dúas fases principais de ocupación, unha anterior á conquista romana e outra posterior. Un novo dato de grande importancia foi coñecer que o castro se construíu dunha soa vez, é dicir, concibiuse desde un principio como un gran poboado descartando a posibilidade dun crecemento paulatino. Este feito confirma o desprazamento dunha gran cantidade de poboación a este punto nun mesmo momento cando se crea o castro. En orixe, construíronse as defensas, o recinto central e as rúas radiais. A zona de vivendas dividiuse nunha serie de parcelas dun tamaño similar (200-230 m2), onde cada familia construíu logo a súa vivenda. Nesta primeira fase, prerromana, cada unidade familiar mantén o seu propio almacén e todo indica que a familia nuclear era a unidade básica e que mantiña o seu carácter autosuficiente, dentro dunha economía campesiña baseada na agricultura e a gandaría. A unidade de ocupación familiar estaba formada por distintas construcións asociadas a un patio ou un espazo semicuberto, por iso é polo que estas vivendas dos grandes castros se denominan “casas patio”. A pesar da monumentalidade dos sistemas defensivos, non se documentaron durante os traballos de escavación restos de episodios bélicos no xacemento En San Cibrao de Las, as divisións entre as unidades son moi claras. Cada unidade ocupa unha parcela e ten un único acceso común ao exterior, normalmente a través dun patio. Ningunha estrutura dunha vivenda se encosta a unha doutra familia; é dicir, non se comparten muros de construcións entre distintas unidades e as solucións para as drenaxes son independentes en cada casa. A distribución e orientación das diferentes vertentes dos tellados está suxeita a un coidadoso reparto da auga, tanto para o seu aproveitamento como para a súa correcta evacuación. Dentro do espazo interior de cada vivenda aparecen dependencias que son comúns á maior parte das unidades familiares. Unha estancia dedícase á cociña (de planta circular ou cuadrangular) e conserva sempre os restos dun fogar, acompañado por fornos, grellas e abundantes restos de material de cociña. Ao redor da cociña sitúanse dependencias igualmente de carácter doméstico e adoitan estar ben pavimentadas. Puideron destinarse a vivenda ou para a realización de labores cotiáns, como o tecido ou a moenda, que se poden realizar no interior. Outra das construcións é utilizada como almacén. Son de menor tamaño, de planta circular ou cuadrangular, algunhas veces exentas e cunha soleira mellor preparada e illada cun acceso a maior altura. Aparecen tamén unha ou varias construcións dedicadas a zonas auxiliares de traballo. Son estruturas máis grandes, quizais zonas simplemente semicubertas nalgúns casos. Están dedicadas a talleres, ao almacenamento de ferramentas relacionados con labores agrícolas ou gandeiros ou para animais domésticos. Estas vivendas funcionan como pequenas “factorías” familiares, que se autoabastecen dos produtos básicos para a alimentación nas diferentes épocas do ano, para o vestido, as ferramentas e o coidado xeral da familia como reflicte a existencia dun almacén en cada unidade. As mudanzas no poboado baixo o dominio de Roma Na segunda fase do poboado, San Cibrao de Las pasa a ser un núcleo de poboación baixo o dominio de Roma e as modificacións que experimentaron as vivendas revelan cambios na comunidade que o ocupaba. A escavación rexistra como algunhas unidades desaparecen mentres que outras se reocupan e fanse máis grandes e atopamos tamén unidades moi pequenas. En xeral obsérvase unha desigualdade nos espazos de vivendas que non existía na primeira fase así como a desaparición do almacén familiar. Os materiais documentados no castro asócianse a producións locais de carácter doméstico e son moi similares tanto os ligados á primeira fase como aos da segunda. Estes elementos non mudan e son basicamente iguais, tanto no que respecta ás formas cerámicas, tipoloxías de materiais de bronce, contas, fusaiolas etc. A única diferenza é que nas vivendas ocupadas na época romana aparecen escasos, pero significativos, materiais romanos, especialmente pezas de vaixela de mesa que serviron para poder datar estas ocupacións acordes á súa vez coas datacións radiocarbónicas obtidas. Na fase romana aparecen elementos de escultura e arquitectura, e mesmo unha das únicas pezas pintadas de toda a cultura castrexa, representativos desta sociedade en transición. O xerme da sociedade provincial galaico-romana En relación á fundación deste gran castro que é San Cibrao de Las, podemos destacar que non hai indicadores no rexistro arqueolóxico que permitan relacionar o seu tamaño cunha xerarquización do poboamento. Non apareceron diferenzas no seu rexistro con outros núcleos castrexos coetáneos e non hai probas nin de centralización produtiva nin comercial nin política. Todo o que aparece é similar ao que se documenta nun asentamento castrexo prerromano. Doutra banda, non cabe dúbida de que a organización do poboado de San Cibrao agrupa unha poboación moito maior e, por tanto, houbo de ser máis complexa e necesitou de espazos comúns e prácticas para cohesionar unha sociedade que non podía xa responder o marco campesiño e igualitario dos poboados tradicionais máis pequenos. Neste momento a esfera simbólica, relixiosa e os ritos colectivos puideron entón xogar un papel destacado e requirir un espazo dedicado a estas actividades comunais, o que estaría relacionado coa aparición do recinto superior. Roma favoreceu as familias que xa tiñan unha mellor posición ou maior prestixio dentro da comunidade indíxena Nestas novas relacións sociais que xera o funcionamento dun “gran castro”, e nun período de conflito como o da conquista, é onde puideron aparecer desigualdades sociais, que o poder romano manipulou para consolidar grupos de poder locais. Na segunda fase de San Cibrao de Las este proceso tomou forma e adoptáronse linguaxes e formas de representación propias do mundo romano, como a epigrafía votiva que apareceu no recinto central. Nos grandes castros apréciase a disolución da sociedade castrexa, pero tamén se atopa o xerme da sociedade provincial galaico-romana. Roma favoreceu as familias que xa tiñan unha mellor posición ou maior prestixio dentro da comunidade indíxena, utilizándoas para controlar o resto da poboación, creando deste modo diferenzas sociais que antes non existían nos castros prerromanos. As dúas fases da ocupación de San Cibrao de Las así o ilustran.