Baroña: o castro que bica o mar

Baroña no nacemento da primeira arqueoloxía galega A Punta do Castro, ou o Castro de Baroña, vai xunguido aos inicios da arqueoloxía académica galega. A primeira vez que mergullamos no seu ventre foi en 1933, logo de que unha escavación furtiva revelara o seu inmenso potencial. Unha vez denunciada e paralizada, fíxose cargo dela Sebastián González-García Paz, profesor de Prehistoria da Universidade de Santiago e a prima donna da arqueoloxía do momento. Moito tempo despois, José María Luengo, director do Museo Arqueolóxico da Coruña, un arqueólogo tremendamente intuitivo, escava en extensión o asentamento castrexo. A súa metodoloxía, arcaica incluso para a época, na transición entre os anos 60 e 70 do pasado século, deixou moitas lagoas que encher, malia que revelou a existencia dun poboado espectacular e sofisticado, unha imaxe que se vai ver referendada no futuro. Na década dos 80 foi a quenda doutro arqueólogo, Francisco Calo Lourido. Natural de Porto do Son, desenvolveu un traballo moi meritorio que tivo como obxectivo a conservación do xacemento, nun intre en que as estruturas pelexaban por esborrallarse. Dende o ano 2012, as intervencións, dirixidas por Luís Francisco López, centráronse na consolidación dos vestixios e na escavación e investigación do sistema defensivo, o máis grande activo que conserva este xacemento colosal. As defensas de Baroña son un punto e á parte na arqueoloxía galega. Complexas e potentes, están completamente escavadas Unhas murallas impoñentes As defensas de Baroña son un punto e á parte na arqueoloxía galega. Complexas e potentes, teñen a vantaxe de que están, no que a restos visíbeis se refire, completamente escavadas. Pero non eran calquera cousa. A partir dos intensos traballos de Terra Arqueos, sobre todo na gran campaña de 2015, sabemos que o Castro estaba defendido por unha primeira liña de foxo, escavado na rocha, e logo unha muralla de 6 metros de ancho, que cortaban o istmo entre os areais do Castro e a Polveira. Unha vez traspasado o recinto que ocupaba o istmo, atopamos outra estrutura defensiva formidábel: un muro ciclópeo, cunha torre ou plataforma de flanqueo da porta, semellante a unha "barbacana" medieval. Impoñente. Pero... está soa? Non. Ás súas costas, deixando entrambas un corredor, aparece unha espectacular muralla de chanzos, xa intuída por Luengo nas súas antigas escavacións. Este, a muralla achanzada, é un modelo que se coñece noutras partes da Galiza castrexa, pero neste caso acada a súa máxima expresión e beleza plástica. Entre o pano anterior e ela, existe un corredor practicábel que, entre o parapeto e o muro achanzado, facilitaba a súa utilización como plataforma de observación e combate. En todo caso, a súa escavación suxire que non foron construídas ao mesmo tempo, senón que o pano ciclópeo ergueuse a xeito de reforma ou mellora nun intre tardía, seguramente na contorna do cambio de Era. Espazos interiores: socalcos, escaleiras e casas No interior do castro atopamos máis de 30 estruturas arquitectónicas, de planta redondeada ou ovalada. A maioría deberon de ser vivendas, pero tamén resulta posíbel pensar en almacéns e lugares de actividade artesanal, como refiren os escavadores que se ocuparon delas. As súas plantas son redondeadas ou ovaladas, unha característica moi especial deste xacemento e que o afasta da arquitectura castrexa crepuscular das Rías Baixas. Hai poucos xacementos que proporcionaran tal cantidade de material móbel e que sexan peor coñecidos Están organizadas nun patrón "urbanístico" moi especial, xa que se distribúen en tres barrios separados por socalcos e que se comunican por portas e escaleiras. O superior permanece sen escavar, pero todo suxire un planeamento fascinante, distintos recintos inundados de casas de pedra, calellos estreitos e liñas de paso a un nivel superior. Emocionante. Os materiais da memoria Cando un volve ás sumarias publicacións de Luengo, ou á minimalista memoria de Calo Lourido, e observa aquela fastuosa e apabullante panoplia de materiais de todo tipo (cerámica indíxena, fíbulas castrexas, tesouriños galaico-romanos, restos de fauna, etc), so lle falta dicir: mamma mia! En verdade, hai poucos xacementos que proporcionaran tal cantidade de material móbel e que sexan peor coñecidos. Moitos destes materiais, como os restos de alimentación, atopáronse nos chamados "concheiros", depósitos masivos de lixo alimentario, fundamentalmente cunchas de moluscos e outras especies, que crearon un falso sedimento calcario que favoreceu a conservación das evidencias. Grazas a isto, sabemos que as mulleres e homes que viviron en Baroña a finais da Prehistoria pastorearon e criaron vacas, cabras e porcos, e que logo sacrificáronos e consumíronos; tamén explotaron, até o seu colapso, o espazo intermareal do castro, procurando marisco e peixe, por medio de estratexias que lembran as comunidades mariñeiras preindustriais. A gran dama do mar Até a historia máis sinxela ten un final melancólico. Nunha data indeterminada da Idade do Ferro, unha comunidade formada por mulleres e homes que vivían no que hoxe é a península do Barbanza acometeron un proxecto novo. Decidiron vivir xuntos, e para iso construíron un poboado de pedra e sal. Elixiron como lugar un enclave de extraordinaria beleza, a Punta do Castro de Baroña, un promontorio envorcado aos solpores de Fisterra. Pero non quedaron aí, cavaron unha gran gabia e rodeárona de fortes murallas, construíron as súas vivendas, casas redondas co teito de colmo, e esperaron. E non apareceu ninguén. Agora, moito tempo despois, sen saber incluso o máis importante de todo, os seus nomes, escribo sobre elas, as donas de Baroña, a Gran Dama do Mar. E, pasados dous mil anos, sinto que aínda están comigo.