Antón Caeiro: "Somos un pobo irredento, resistente... Pero non o sabemos"

O documental de Antón Caeiro presenta mulleres ás que pretenderon roubar parte da súa vida: o dereito a amar libremente ou a gozar do seu corpo. Mais que fixeron, malia todo, o que puideron por escapulirse da norma patriarcal e dun control social asentado no discurso tradicional da Igrexa.

O documental parte dunha foto da voda de Antonio e Pura, tomada en 1959 en Vilaza, Gondomar. Por que conta a historia a partir desa imaxe? 

Da voda dos meus pais hai dúas fotos que sempre me chamaron a atención. Nunha estaban os invitados da parte de Gondomar pero non os recén casados e na outra, da miña familia paterna, de Oia, atopo a cabeza da miña irmá, o cal me rompe o esquema daquel Estado que estaba pasando o ecuador da ditadura. Cando pensei en facer un traballo sobre a xeración que non vive a guerra civil pero que vai sufrir os seus efectos lembrei esa foto.

"A historia deste país está chea de mulleres, invisíbel a maioría das veces"

É un documental feito con entrevistas. Comeza por mulleres da súa contorna familiar para ir ampliando...

Foron vintedúas as persoas entrevistadas e dezasete as que aparecen no documental. Comezamos en San Sadurniño, onde nos chaman para participar no Chanfaina'lab. O que queriamos realmente era tratar de ver as influencias da Sección Femenina e da Igrexa nas condutas morais. Mais a Falanxe foi desaparecendo das nosas preguntas porque o seu ideario xa estaba introducido nas mentes desde moitas xeracións anteriores. O único que fixeron as seguidoras de Pilar Primo de Rivera foi continuar co que a Igrexa levaba facendo séculos.

A historia tamén se conta a través de imaxes de arquivo e mesmo hai unha parte de animación (un teatriño) e algo de dramatización. Pode explicar como incorporou eses recursos? 

Non quería imaxes tratadas informaticamente. Pensei no teatriño de cartón coas figuras troqueladas e incluso nas mariquiñas ás que cambiabamos os traxes. Non era a miña primeira idea introducir unha dramatización pero acabei optando por esta solución para o final. Canto ás imaxes, o traballo feito nestes últimos once anos coa asociación O Faiado da Memoria, que creamos Margarita Teijeiro e eu, recollendo materiais gráficos, sonoros e audiovisuais da Galiza e de Vilagarcía especialmente, acaba dando os seus froitos.

O documental representa un chanzo máis no seu traballo sobre a memoria. Desta volta opta pola memoria íntima. Por que este enfoque da represión e por que desde o punto de vista feminino?

Este documental nace como unha historia sobre como os nosos pais viviron unha época no que os sentimentos estaban proscritos. A idea inicial de falar de parellas morreu coas primeiras conversas. Os homes non tiñan historia que contar, xa que a súa visión era única, plana na maior parte dos casos. Pasei un tempo coa miña nai no hospital e falabamos das súas historias. Ela ía ser a miña protagonista. Pero faleceu. Ademais de quedar sen nai, tiven que reformular o documental e entón decidín transformarme no condutor da historia.

O retrato que o documental presenta das mulleres daquela xeración vai en contra dos tópicos machistas: mulleres submisas sen axencia... Elas falan das normas ás que estaban sometidas, pero tamén de como se arranxaban como podían para saltalas. Era un pouco a idea?

Posibelmente o feito de estar apartados do resto do Estado, que non do mundo -América estaba máis perto que Madrid- fainos os galegos e galegas algo diferentes. De todas as entrevistadas, que eu lembre, só tres chegaron virxes ao matrimonio. E iso co temor a que, a pesar das promesas para "conseguir a flor máis preciada", todo puidese truncarse no último minuto, verbigracia Pura.

Pero a diferenza doutro lugares do Estado, elas non se recluían en si mesmas. Tiveran un fillo ou unha filla que acababa axudando a nai na vellez, non quedando, se non casaban, soas. E a historia deste país está chea de mulleres, invisíbeis a maioría das veces, que levantan a súa casa sen precisar de home á súa beira, ben porque nunca estivo, por viuvez, emigración...

Canto a estrutura narrativa, o documental está dividido en partes e cada unha delas comeza con sentenzas machistas. De onde saen?

As frases forman parte de libros cos que o Estado foi aleccionando a xuventude da época a través de tratados sexuais como Tu vida conyugal ou os libros da propia Sección Femenina de uso en colexios. Pero un dos libros que máis usei foi a Biblia.

Ser nai solteira era unha "deshonra". Mais a sociedade quizais tampouco era, na práctica, tan ríxida. E de aí a historia de Pura, aceptada na familia de Euloxio sen estar casada e despois casada sendo nai solteira. Hai aí unha reflexión sobre unha sociedade cunha relación nada simple coas normas do franquismo.

Traballo con feitos contrarios. Primeiro, alguén explica unha situación, como ese medo ao repudio social. E logo meto outra persoa, a miña nai mesmo, que seguiu para adiante sen problemas. Quizais os peores tormentos sexan durante o embarazo: que ninguén o saiba, como o vou explicar, como o recibirán... 

Pero co nacemento do fillo ou filla, os temores, na maior parte dos casos, dilúense. Eu pregunteille ás irmás do meu pai que dixeran os meus avós cando os informou de que ía casar cunha muller que xa tiña unha filla e el, polo visto, dixo: "pois xa sabes o que hai". Posibelmente somos un pobo irredento, libre de ataduras, resistente e cheo de mulleres bravas e homes que tamén... Pero non o sabemos.

As entrevistadas son conscientes de que tanto as súas nais como elas mesmas (e os seus maridos) foran educadas así. "Non sabiamos nada", din máis dunha vez. E aí aparece a idea do silencio tan típico da represión, aplicada ao máis íntimo, e por suposto político.

A miña tía díxome: "Nós non sabiamos nada, pero eles non moito máis, aínda que algo sabían". "Cal era a súa aprendizaxe?", inquirín. "Pois había unhas mulleres, ti sabes...". Esas circunstancias foron as que me fixeron retirar os homes desta historia. Pero eu tampouco entendía como as mulleres que viviran eses problemas tamén procedían con ese silencio coas fillas. Non sei se ese silencio dentro do ámbito familiar segue sendo parecido a pesar de toda a transformación que houbo nesta sociedade.