O amor nos tempos do cólera: a relación entre García Márquez e Galiza

Ante o andazo do mal vence o imprescindíbel, o que se leva no corazón, a soidade solidaria. Ao respecto velaí O amor nos tempos do cólera, o expresivo título dunha das grandes novelas da literatura universal, publicada en 1985 e obra do escritor colombiano, con antepasados na Galiza, o xenial Gabriel García Márquez, e ben se lle nota. Artesán da palabra, contador preocupado polas cuestións transcendentais do ser humano, as sociais, co dereito de cadaquén, de cada pobo, a ter vida propia no reparto do mundo. 

Título, o citado, que expresa o contraste entre o amor que une e a peste que divide, e por medio a eterna dialéctica Eros-Tánatos. As mesmas teimas nas que moe a roda da fortuna de inspiradoras leccións de filosofía, relixións e arte. Por algo Deus se interpretou como necesario sinónimo de amor, cosmogonía fronte ao caos. Dialécticas ben entendidas no labirinto cultural da Galiza máxica – e apelidámola máxica por inmensa e incomprendida– onde ben se enxerga que todo camiño ten algo máis que un principio e un fin, que hai encrucilladas e novas partidas, que cada andaina faise “asegún” e na que sempre hai pedras coas que tropezar e das que aprender. E así foise tramando a cultura deste confín.

Maio de 1983

“Gabo”, Miguel García Márquez, quen, recibido o Premio Nobel en 1982, deu cumprimento a unha vella arela, visitar Galiza, o que fixo en tres días do inicio do mes de maio de 1983. 72 horas dun recorrido de incógnito pola terra dos seus bisavós. Paseo coa ansia acendida de atoparse coas súas raiceiras, e máis aínda co que dicía o seu herdado xeito de “contar gallego” das historias que a avoa, matriarca, relataba con “cara de palo” di el, eu diría de hierática imaxe románica. Contos bordados con todos os sentidos, preñados de imaxes lendarias e actuais, de fantasías entre as que a realidade se confunde co máxico. Como historias cosidas por fantasmas. Visita a Galiza que seica fixo convidado polo entón presidente do Goberno de España, Felipe Gonzalez, póndolle de cicerone o doutor Domingo García Sabell, entón presidente da Academia Galega, delegado do Goberno de España na Galiza e metido en todos os convites e envites de entón. 

‘O amor nos tempos do cólera’ estaba sendo escrita por García Márquez naqueles días da súa visita á Galiza

Ben puidera García Sabell ter contado algo sobre tan ilustre visita, da que algo queda nos medios. Pouco despois o propio García Márquez encargaríase de escribir un sentido, revelador e antolóxico artigo no xornal El País do 11 de maio de 1983 titulado “Viendo llover en Galicia”. Viaxe que di foi un desexado regalo, un vello soño cumprido, o de coñecer Galiza. Terra que lle devolvía e confirmaba os sabores, recendos, colores, músicas... sensacións que lle transmitiu na Casa Grande de Aracataca a súa señora avoa, a mesma que falaba en soidade con mortos que coñecera vivos... coidadora de saberes e sabores galegos dun pan que ela mesma facía, até que, nun mal día, unha arroiada levoulle o forno... o sabor do xamón e do lacón cos que se volveu atopar enchoupados de lembranzas. Reencontro cun confín onde el reafirma que todo pode pasar, onde o mundo se confunde co “trasmundo” sobrenatural, onde a cociña ou lareira é o embigo da casa e onde sempre se coce algo, onde se mete e se convida o forasteiro... país ademais no que se canta todo o día e en todo lugar... Imponlle Compostela, a beleza das prazas, dunha vida estudantil que non lle dá tregua á cidade para envellecer, abraiado ante o milagre das “pedras florecidas”.

Moito hai de imaxes e xeitos de Otero Pedrayo no lido de García Márquez, no descrito e enxergado co espírito: chuvia entre sol, “pausas douradas” que os galegos xa non ven... sen acordarse dos versos de Rosalía ou dos textos de Valle Inclán, letras nas que di chove desde o principio da creación e a través das que sopra un vento interminábel “tal vez el que siembra ese germen lunático que hace distintos y amorosos a tantos gallegos”. Vento do que tamén soubo Celso Emilio Ferreiro. E conclúe en que esa beleza, eses mariscos, esas verduras que medran na mesa, están aí por virtude dunha chuvia que nunca acaba de caer. Pregúntase o escritor colombiano se aquelas narracións da avoa, como o escoitado a Cunqueiro, estaría tinxido de desvaríos pola nostalxia, chegando el mesmo a sentirse invadido por aquel xeito de delirios da súa avoa... Mellor ler e reler aquel texto cargado de morriñas galegas e soidades, que diría Teixeira de Pascoaes.

O triunfo do amor

O amor nos tempos do cólera estaba sendo escrita por García Márquez naqueles días da súa visita á Galiza, terra tan oriúnda del como do seu camarada Fidel Castro e de tantos “gallegos” da diáspora. Novela argumentada arredor dun amor perdurábel, coutado entre as circunscritas dun tempo de cólera e para máis de liortas e guerras de independencia, entón de inseguridade e incertezas, as fins do século XIX. Historia da súa casa e dos seus pais, investigada a través do que eles mesmos contaban, contaxiada dun ambiente con sabores, recendos, colores, tacto, sons de fondo... exposición de sentimentos e paixóns, debuxada entre risas e bágoas, fantasmas e realidades. Argumento protagonizado por Florentino Ariza, poeta local, bastardo dunha familia rica, namorado eternamente da orgullosa Fermina Deza, casada, sen amalo, cun humanitario médico, infiel á súa esposa cunha paciente, don Juvenal Urbino. Doutor teimudo en rematar co cólera que inza na vil e que morre ao precipitarse dunha escaleira cando tentaba rescatar o seu querido e fuxido loro. 

 García Sabell actuou como cicerone do escritor Colombiano na Galiza en maio de 1983

Páxinas tramadas entre ese característico labirinto de anécdotas. Novela tamén levada ao cine polo director estadounidense Mike Newell en 2007, filme no que o actor Javier Bardem interpreta de xeito baril a Florentino Ariza, mozo fraco, miope, estrinxido, de cabelo engominado e que vestía o traxe negro que pertencera ao seu defunto pai... Confirmación do trunfo do amor nun mundo infectado pola nube da peste, onde entre tanta verborrea, enganos, pillabáns e profecías, se valora a praxe e as cousas cousas prácticas que axudan a resolver a situación. Onde se valora o que se ten, o que toca o corazón, a vida, a importancia de cada individuo na produción propia, na sociedade: a casa, a aldea, os amigos que reaparecen, a solidariedade e o planeta Terra, o valor da base do común.

Da cólera ao coronavirus

Nestes nosos tempos do coronavirus chegan polas vías da virtualidade axudas, consellos, profetas, quizais demasiados, cómpre pois cultura para saber discernir entre a palla. Cura de humildade tamén, que pode levar a asumir cara a onde nos levou a deformación da mentalidade, chegando a pensar que o planeta é coma un solar privado para uso e abuso e que a vida é eterna, arrogancia sobre a fraxilidade do ser humano, sacrílegos contra a tradición, a mesma cultura e a natureza: contra o humanismo. E non todo vale. A sensibilidade, todo o que entra polos sentidos, todo o co que se constrúe a poesía, o que conleva amor, foise alterando, embrutecendo ou desterrando para deixalo quizais en uso exclusivo de iluminados e para determinadas liturxias. Abandonouse a terra que dá o alimento, arden os bosques, contamínanse as augas, inzan as pragas, novas epidemias...

Nesa historia, na que se analizan máis os efectos que as causas, na que os fitos, as etapas son marcadas pola guerra, agora o que marca un antes e un despois é un virus e nós somos actores e autores desta historia, até que volvan as sombras do esquecemento e se retomen os vicios causantes.

A soidade da cidade, pesadelo como sacado dunha pintura de Giorgio de Chirico ou de Munch en tempos e sitios de incertezas: a soidade, os longos sons dos remorsos de fondo, a vida nos hospitais, nos improvisados pavillóns sanitarios, nos fríos velorios e nos cemiterios... Como dicía Gabo, o contador de historias que obedecía máis a inspiración que a gramática, chegar a “Vivila para contala”, para asumir que, como na súa novela Cen anos de soidade o desastre telúrico de Macondo debeuse á insolidariedade de tirar cada un polo seu lado . Ansia dun escritor con cerna galega de ensinar o que significa a luz do amor e a solidariedade, os anxos das virtudes e os demos do vicio que tamén asoman nestes noso tempos do coronavirus.